21 Specifieke activiteiten

Inleiding
Bij projecten in de Waterbouw kunnen nog explosieven voorkomen uit vroegere oorlogshandelingen. Denk hierbij ook aan de voormalige aanvliegroutes voor bombardementen, (voormalige) dumpgebieden van explosieven, voormalige oefengebieden (shooting range) of explosieven die buiten zo’n oefengebied zijn beland.

Risico’s bij het aantreffen van explosieven
De risico’s bij het aantreffen van explosieven zijn zeer groot. Bij het aanraken, stoten tegen of het laten vallen van een explosief kan dit tot explosie komen. Als de explosieven tijdens werkzaamheden in werking treden kan dit door o.a. gasdruk, hitte en scherfwerking grote schade toebrengen aan de omgeving. Mensen kunnen hierbij omkomen of gewond raken, machines/werktuigen/schepen kunnen worden beschadigd, delen van machines/werktuigen/schepen kunnen weggeslingerd worden en drijvend materieel kan als gevolg daarvan in het ergste geval zinken.

Maatregelen
Bij het vermoeden van explosieven in een werkgebied moet men de genoemde grote risico’s met een pakket aan maatregelen zodanig indammen dat deze op een aanvaardbaar niveau komen. De verschillende maatregelen worden in de volgende hoofdstukken behandeld:

opgebaggerde explosieven



explosief 305mm

Om verrassingen met betrekking tot het aantreffen van explosieven zoveel mogelijk te voorkomen moet men voor elk project in de aanbestedingsfase (laten) vaststellen of er informatie beschikbaar is over een eventueel vermoeden dat men explosieven zou kunnen aantreffen.

Indien er in het bestek geen informatie over explosieven voorkomt zal de aannemer de opdrachtgever hierop moeten wijzen. Indien er desondanks geen informatie beschikbaar komt of bij twijfel over de beschikbare informatie kan de aannemer besluiten om zelf navraag te doen of te laten doen. Men kan bijvoorbeeld zelf navraag doen bij de desbetreffende gemeente of andere lokale instanties die over informatie zouden kunnen beschikken. Men kan ook echter een deskundig bedrijf op dit gebied inschakelen om een en ander uit te laten zoeken.

Indien men na bovengenoemde inventarisatie informatie heeft gekregen over het vermoeden dat er explosieven aangetroffen kunnen worden of indien men nog twijfelt, gaat men over of laat men overgaan (door de desbetreffende instanties) tot een vooronderzoek.

Het vooronderzoek bestaat uit het inventariseren en het beoordelen (analyseren) van het bronnenmateriaal. Met de inventarisatie worden alle verzamelde feiten van gebeurtenissen weergegeven. Het betreft gebeurtenissen tijdens maar ook na de oorlogshandelingen. Daarna wordt de informatie die verkregen is uit de inventarisatie beoordeeld (geëvalueerd) en worden de volgende zaken gemotiveerd vastgesteld:

• of er sprake is van een CE verdacht gebied, en zo ja;
  
  
  • de (sub)soort, hoeveelheid en verschijningsvorm van vermoedelijke CE;
  • horizontale en verticale afbakening van het verdacht gebied.

N.B. voor verdere informatie over het vooronderzoek en de opsporing zie de volgende paragraaf 21.4.1.

Het zal duidelijk zijn dat het voor de aannemer van groot belang is om de informatie, over het wel of niet aanwezig zijn van eventuele explosieven, tijdens de aanbestedingsfase ter beschikking te hebben. Daarom is het belangrijk dat dit item goed verankerd wordt binnen de bedrijven via instructies en/of procedures. Denk hierbij vooral aan kwaliteitssystemen.

Verwijzing naar de wetgeving bij de afsluiting van deze paragraaf
Het moet voor alle betrokken partijen duidelijk zijn dat aan het mogelijk aantreffen van explosieven grote risico's verbonden zijn. Daarom is de vaststelling in de aanbestedingsfase van wel of geen vermoeden van mogelijke conventionele explosieven (CE's) in het projectgebied van het grootste belang. Op basis van de verplichte risico-inventarisatie en evaluatie door zowel de ontwerpende als uitvoerende partij (bouwprocesbesluit) dienen deze risico's te worden geëlimineerd of te worden beperkt tot een aanvaardbaar niveau.
In het Arbeidsomstandighedenbesluit afdeling 5. “Bouwproces” wordt de wetgeving inzake veiligheid en gezondheid voor tijdelijke en mobiele bouwplaatsen geregeld. Artikel 2.28 lid 2b heeft betrekking op de RI&E in het veiligheids- en gezondheidsplan van de opdrachtgever.
De laatstgenoemde RI&E is in de aanbestedingsfase dus een essentieel onderdeel m.b.t. informatie over het mogelijk aantreffen van CE's.

Voor Nederlands grondgebied gelden bij het vermoeden dat explosieven aangetroffen kunnen worden de volgende wettelijke bepalingen:

1. Er dient een vooronderzoek uitgevoerd te worden met als doel het vaststellen van de vermoede aanwezigheid van conventionele explosieven of het vaststellen van het tegendeel, namelijk dat het vermoeden ongegrond is.
   De opdracht voor het uitvoeren van een vooronderzoek om vast te stellen of er explosieven aanwezig zijn in het baggergebied en het opsporen hiervan loopt meestal via de opdrachtgever (voor de eisen die worden gesteld aan een vooronderzoek zie de alinea “Eisen aan het uitvoeren van een vooronderzoek” hieronder).
   Na het uitvoeren van het vooronderzoek zijn er twee mogelijke uitkomsten t.w.:
   
   
   • Indien men het vermoeden van het aantreffen van explosieven uitsluit wordt verder onderzoek hierna gestopt en kunnen de (bagger)werkzaamheden worden opgestart;
   • Indien het vermoeden van het aantreffen van explosieven wordt bevestigd volgt de fase van opsporing(zie onder item 2)
2. Indien het vermoeden in de probleemanalyse wordt bevestigd dat explosieven aangetroffen kunnen worden dient men een hiervoor gecertificeerd bedrijf opdracht te geven om deze explosieven op te sporen. Deze laatstgenoemde bedrijven dienen in het bezit te zijn van een “procescertificaat opsporen conventionele explosieven” (zie voor verdere informatie de alinea “Certificering m.b.t. het opsporen van explosieven ” hieronder).
3. Na het overdragen van de explosieven dienen deze geruimd c.q. onschadelijk gemaakt te worden door de hiervoor aangewezen overheidsinstellingen. In Nederland is dat de Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD).
4. Nadat het werkgebied wordt vrijgegeven door het eerder genoemde gecertificeerde bedrijf kunnen de werkzaamheden aanvangen.

Certificering m.b.t. het opsporen van explosieven
Voor het opsporen van explosieven dient men in het bezit te zijn van een procescertificaat opsporen conventionele explosieven (zie Arbobesluit artikel 4.10 ).
De afgifte van van het procescertificaat opsporen conventionele explosieven is geregeld in artikel 4.17f van de Arbeidsomstandighedenregeling. Het genoemde procescertificaat wordt door een certificerende instelling afgegeven als men voldoet aan de eisen die gesteld worden in het document WSCS-OCE: 2012, versie 1. Het laatst genoemde document is een-op-een overgenomen in Bijlage XII van de Arbeidsomstandighedenregeling.
Binnen deze certificatie kent men twee deelgebieden t.w.:

• deelgebied A: Opsporing (inclusief vooronderzoek)
• deelgebied B: Civieltechnisch opsporingsproces

Voor het totale traject van opsporen (documentatie op papier en civiel technisch in de praktijk) dient men dus gecertificeerd te zijn voor beide deelgebieden. Dit kan via één bedrijf dat voor beide deelgebieden gecertificeerd is of via twee bedrijven waarvan het ene een bedrijf gecertificeerd is voor het deelgebied A en het andere voor deelgebied B.

Eisen aan het uitvoeren van een vooronderzoek
Het uitvoeren van een vooronderzoek dient te gebeuren volgens de richtlijnen van het document WSCS-OCE. De proceseisen m.b.t. het vooronderzoek worden in deze richtlijn behandeld onder paragraaf 6.5.
Volgens de huidige wetgeving behoeft men voor het uitvoeren van een vooronderzoek niet gecertificeerd te zijn. In de Waterbouw adviseren wij echter om zo'n onderzoek te laten uitvoeren door een bedrijf dat gecertificeerd is volgens de WSCS-OCE (deelgebied A) tenzij men hiervoor zelf als bedrijf voldoende expertise in huis heeft.

Informatie over het document WSCS-OCE
Het document WSCS-OCE: 2012, versie 1 heeft betrekking op het opsporen van conventionele explosieven die in de (water)bodem zijn achtergebleven na oorlogshandelingen etc. (zie onder “Inleiding”). Het document is opgesteld door de Stichting Certificatie Vuurwerk & Explosieven (SCVE) en vastgesteld door het ministerie van SZW. Het certificatieschema blijft in ontwikkeling. Nieuwe versies zullen worden aangekondigd via de Staatscourant en de website van de branche vereniging VEO: www.explosievenopsporing.nl. De WSCS-OCE is de vervanger van de vroegere BRL-OCE.

speciaal gebouwd vaartuig voor het detecteren van explosieven

Op projecten in het buitenland heeft de aannemer zicht te houden aan de lokale wetgeving die geldt bij het vermoeden dat explosieven aangetroffen kunnen worden.

1. Op projecten waarbij de regelgeving met betrekking tot het aantreffen van explosieven gelijkwaardig of strenger is dan in Nederland zal dit tot hetzelfde resultaat leiden. Waarbij het resultaat weer moet zijn dat de risico’s zodanig ingedamd worden dat deze op een aanvaardbaar niveau komen.
2. Op projecten waarbij de regelgeving op het gebied met betrekking tot het aantreffen van explosieven minder streng is of dat er in het geheel geen regelgeving is op dit gebied geldt het volgende: De aannemer zal al het mogelijke doen om de opdrachtgever te overtuigen om dezelfde methode te volgen zoals deze is voorgeschreven onder het hierboven omschreven item “Nederlands grondgebied”. Hierbij dient er gestreefd te worden om dit onder het regime van de opdrachtgever te laten uitvoeren waarbij de kosten ook gedekt worden door de opdrachtgever. Indien dit niet lukt zal de aannemer zelf de benodigde stappen dienen te ondernemen om de risico’s zodanig in te dammen dat deze op een aanvaardbaar niveau komen.
   
   

1. De aannemer zal al het mogelijke doen om de opdrachtgever te overtuigen om een vooronderzoek te laten voeren om vast te stellen of het vermoeden dat explosieven aangetroffen kunnen worden juist is of dat het vermoeden ongegrond is. Een en ander dient goed gedocumenteerd en vastgelegd te worden.
2. Indien het vermoeden wordt bevestigd dat explosieven aangetroffen kunnen worden en er mogelijkheden zijn om deze te lokaliseren zal de aannemer al het mogelijke doen om de opdrachtgever te overtuigen om een hiervoor gecertificeerd bedrijf opdracht te geven om deze explosieven waar dit praktisch mogelijk is te detecteren en te lokaliseren en deze na het lokaliseren te benaderen, te identificeren en veilig te stellen. Na het veiligstellen van de explosieven dienen deze overgedragen te worden aan een (gecertificeerd) bedrijf of (overheids)instelling die bevoegd zijn voor het uitvoeren van deze taken.
3. Indien het niet lukt om de stappen genoemd onder item 1 en 2 te laten uitvoeren via de opdrachtgever zal de aannemer zelf de benodigde stappen dienen te ondernemen om de risico’s zodanig in te dammen dat deze op een aanvaardbaar niveau komen.

Indien er op een project in de Waterbouw na het uitvoeren van de maatregelen zoals omschreven in paragraaf 21.4.1 t/m 21.4.3 geen zekerheid kan worden gegeven dat alle explosieven voor 100% geruimd zijn ontstaat een nieuwe situatie.

Om het personeel, het materieel en de levende have in de omgeving te beschermen zullen een aantal maatregelen genomen dienen te worden die de risico's bij het aantreffen van zo'n explosief zullen verlagen tot een aanvaardbaar niveau. Deze maatregelen zijn afhankelijk van de volgende factoren:

• soort mogelijk aan te treffen explosieven
• de uit te voeren werkzaamheden
• de omgeving
  

Aangezien elke situatie anders is, is het niet mogelijk om op voorhand een lijst met maatregelen samen te stellen. De maatregelen zullen bepaald moeten worden door een explosievendeskundige. Het doel van de maatregelen is zodanig dat de werkzaamheden veilig uitgevoerd kunnen worden. Voor het opstellen van bovengenoemde maatregelen is in bijlage 32.1 een aandachtspuntenlijst opgenomen die men kan gebruiken om te voorkomen dat bepaalde items over het hoofd worden gezien.

Wanneer men zelf een explosief aantreft of iets waarvan men denkt dat het gevaarlijk kan zijn, ga dan nooit zelf op onderzoek uit en blijf van het voorwerp af !. Houdt iedereen en derden op veilige afstand.

De daarvoor verantwoordelijke autoriteiten/instanties moeten worden ingelicht met het verzoek om zo snel mogelijk het explosief te verwijderen door een specialist op dit gebied. In Nederland moet de politie of de kustwacht (voor schepen buitengaats) worden gewaarschuwd die op haar beurt de Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD) inlicht.

Totdat het explosief onschadelijk is gemaakt moeten de instructies en adviezen van de autoriteiten/(lokale) deskundige worden opgevolgd.

Nadat alle werkzaamheden m.b.t. het ruimen van het explosief achter de rug zijn en voordat de werkzaamheden worden hervat, zal overwogen moeten worden of men in dit gebied een onderzoek naar mogelijke explosieven moet [laten] uitvoeren. Als het laatste van toepassing is zal in het algemeen de gehele cyclus moeten worden gevolgd, startend met een vooronderzoek.

Maatregelen
Bij het opbaggeren van explosieven, moeten buiten de maatregelen die reeds genoemd zijn onder paragraaf 21.4.4 de volgende maatregelen worden getroffen:

• Indien er tijdens het baggerproces een explosief ontdekt wordt dient men onmiddellijk het baggerproces te stoppen en iedereen op veilige afstand te houden. Dit laatste i.v.m. een mogelijke explosie en/of bij specifieke explosieven chemische reacties.
• Het voorwerp niet verplaatsen, beslist niet demonteren
• Indien van toepassing en waar dit veilig mogelijk is, borgen tegen wegrollen
• nathouden
• vrij houden van warmte en trillingen
• Om trillingen aan de zijde waar het explosief zich bevindt zoveel mogelijk te beperken waar mogelijk en waar van toepassing motoren/generatorsets afzetten
• Derden op veilige afstand houden. Dit geldt ook voor alle vaartuigen, recreanten etc. Dit laatste punt vraagt veel aandacht bij het kleinschalig baggeren (bijvoorbeeld bij het baggeren in stadsgrachten etc.)
• Het noodplan volgen
  
• Bij het inlichten van de autoriteiten dient de kapitein/(hoofd)schipper onder andere de volgende informatie (voor zover van toepassing) ter beschikking te hebben/ te verstrekken:
  telefoonnummer vaartuig, locatie, koers, snelheid, bestemming, vermoedelijke aankomsttijd, aanwezige (land)merken om bereikbaarheid op zee te vergemakkelijken, locatie van het explosief aan boord met beschrijving van explosief indien mogelijk (zie ook bijlage 32.2 explosievenkaart blad 1 en 2 ).
  
• Nadat de autoriteiten zijn gewaarschuwd, moet de kapitein/(hoofd)schipper de projectleiding en de eventueel op het project aanwezige veiligheidskundige waarschuwen. Dezelfde informatie als hierboven genoemd moet worden doorgegeven.
• Tijdens het weghalen van de explosieven mogen alleen die personen in de directe omgeving aanwezig zijn die ook daadwerkelijk een taak bij de opruiming van de explosieven hebben.
• Het weer teruggooien van explosieven in het water is verboden en levensgevaarlijk.

explosief (24cm) aangetroffen in de sleepkop

explosief verwijderd uit de sleepkop

Toelichting
Bij het baggeren in gebieden waar explosieven kunnen voorkomen kan het gebeuren dat explosieven in de installatie blijven zitten. Zo'n explosief zal pas worden opgemerkt tijdens inspecties en/of reparaties. Hierbij kan men denken aan:

• Explosieven in de pomp en/of ontgassingsinstallatie
• Explosieven tussen de bodemdeuren en het schip specifiek aan de scharnierzijde van de bodemdeuren.
• Explosieven in de sleepkop (n.b. explosieven niet opgemerkt tijdens normale controle)

Maatregelen

• Bij openen van pompen en ontgassingsinstallaties moet men bedacht zijn op mogelijk aanwezige explosieven.
• Vóór reparatie aan sleepkoppen deze eerst zorgvuldig inspecteren op mogelijke aanwezige explosieven (explosieven die men misschien tijdens de standaard controle gemist heeft)
• Bij het dokken van sleephopperzuigers de procedure volgen zoals aangegeven in de aandachtspuntenlijst in bijlage 32.1 (n.b. zie opsommingsteken met tekst over dokken)
• Bij het aantreffen van explosieven in de installatie of het droogdok zal dezelfde werkwijze moeten worden gevolgd als genoemd in de vorige paragraaf. Dit geldt voor zover van toepassing in de desbetreffende situatie (n.b. het zal duidelijk zijn dat in het droogdok sommige items van deze paragraaf niet van toepassing zijn)

explosief (28cm) aangetroffen in waaier van zandpomp



explosief verwijderd uit de waaier

Maatregelen
Indien explosieven op het stort of op ander plaatsen “in den droge” worden gevonden moeten buiten de maatregelen die reeds genoemd zijn onder paragraaf 21.4.4 de volgende maatregelen worden getroffen:

• Het terrein in de directe omgeving moet onmiddellijk worden ontruimd, afgezet (bijvoorbeeld met rood/wit lint of touw) en gemarkeerd met borden met de tekst ‘Pas op explosieven’. In het buitenland deze tekst op de borden aanbrengen in het Engels (internationaal) en in de landstaal.
• Het noodplan volgen
• De autoriteiten moeten door de in het noodplan aangewezen functionaris worden gewaarschuwd waarbij onder andere de volgende informatie moet worden verstrekt:
  telefoonnummer project, adres locatie, aanwezige (land)merken (om bereikbaarheid van de locatie te vergemakkelijken, locatie van het explosief op het stort met beschrijving van het explosief (indien mogelijk).
  
• Nadat de autoriteiten zijn gewaarschuwd, moet de genoemde functionaris de projectleiding/ overige leden van de projectleiding en de eventueel op het project aanwezige veiligheidskundige waarschuwen. Dezelfde informatie als hierboven beschreven moet worden gegeven.
• Tijdens het weghalen van de explosieven mogen alleen die personen in de directe omgeving aanwezig zijn die ook daadwerkelijk een taak bij de opruiming van de explosieven hebben.
• Het niet melden van aangetroffen explosieven is verboden.

Indien een explosief is geëxplodeerd voordat deze onschadelijk is gemaakt, is er een NOODSITUATIE ontstaan. Maatregelen indien deze noodsituatie zich voordoet:

Volg onder leiding van de leidinggevende [dit is afhankelijk van de situatie de kapitein, (hoofd)schipper, uitvoerder , stortbaas] de instructies op zoals omschreven in het noodplan . Belangrijke punten uit zo’n noodplan zijn in zo’n situatie o.a.:

• Verzamelen op de verzamelplaats van alle aanwezige personen.
• Zoek naar eventueel vermiste en/of gewonde personen.
• Controleer materieel en omgeving op schade.
• Informeer de autoriteiten.
• Informeer de projectleiding.

Verwijzingen naar wettelijk kader

• lijst met aanverwante wetsartikelen van leeswijzer Werkzaamheden waar explosieven kunnen voorkomen

Verwijzingen binnen de Arbocatalogus

• zie leeswijzer Leeswijzer AB art. 410 "Werkzaamheden waar explosieven kunnen voorkomen"
• Bijlage 32: Informatie m.b.t. het opbaggeren van explosieven:
  
  
  • bijlage 32.1 Aandachtspuntenlijst bij geen zekerheid van een 100% ruiming
  • Bijlage 32.2 Explosievenkaart blad 1 en 2
    

Verwijzingen algemeen

• Beoordelingsrichtlijn "Opsporen Conventionele Explosieven (OCE)"

In deze paragraaf worden de volgende onderwerpen behandeld:

Inleiding
In verband met de grote risico’s die verbonden zijn aan het werken aan/in besloten ruimten kan dit, zonder het toepassen van de juiste maatregelen en zonder de benodigde kwalificatie van de hierbij betrokken mensen, levensgevaarlijk zijn.
Daar men besloten ruimten veel tegenkomt in de Waterbouw (voornamelijk aan boord van de werktuigen) dient men als bedrijf binnen de sector Waterbouw duidelijk aan te geven of men deze werkzaamheden met eigen medewerkers wil aanpakken of dat men deze werkzaamheden voor 100% uitbesteedt aan derden die hiervoor gekwalificeerd zijn. De hiervoor beschreven keuzes zijn de twee uiterste manieren voor het aanpakken van deze werkzaamheden. Meestal is het zo dat binnen de (grotere) bedrijven een deel van deze werkzaamheden in eigen regie worden uitgevoerd. Dit laatste is echter alleen mogelijk als de desbetreffende medewerkers die verantwoordelijk worden gesteld voor het uitvoeren van deze werkzaamheden hierin geschoold en gekwalificeerd zijn en over de juiste apparatuur beschikken.
De hierna volgende paragrafen zijn vooral geschreven voor de bedrijven die de werkzaamheden (voor een deel) in eigen regie uitvoeren. Voor de bedrijven die deze werkzaamheden voor 100% uitbesteden is deze informatie echter ook van belang om te kunnen beoordelen of de ingehuurde bedrijven werken volgens de algemene veiligheidsrichtlijnen die gelden voor deze werkzaamheden.
N.b. Deze paragraaf over besloten ruimten heeft geen betrekking op tankschepen etc hiervoor gelden aanvullende maatregelen. Zie hiervoor Arbobesluit art 3.5h en Arboregeling hoofdstuk 4 paragraaf 4.1.

Begripsbepaling
In verband met de grote risico’s m.b.t. het betreden van of het werken in/aan/bij besloten ruimten is het van groot belang om eerst goed te definiëren wat een besloten ruimte is, vandaar de definitie hieronder.
n.b. in deze paragraaf wordt aangegeven dat er ook besloten ruimten aan de wal kunnen voorkomen. De hierna volgende paragrafen zijn in principe ook van toepassing op deze besloten ruimten alhoewel ze specifiek gericht zijn op de besloten ruimten aan boord van het baggermaterieel.

Definitie
Onder een besloten ruimte wordt in het algemeen een ruimte bedoeld waarvan de toegangs- en uitgangsmogelijkheden en de ventilatie beperkt zijn.

Besloten ruimten hebben meestal één of meer van de volgende kenmerken:

• de inhoud is vaak klein of is verdeeld in kleinere compartimenten
• er is veelal geen/onvoldoende (dag)licht
• moeilijk toegankelijk c.q. moeilijk te verlaten
• meestal onvoldoende ventilatie
• bij het optreden van calamiteiten is hulp bieden vaak moeilijk
• (metalen) vloeren, wanden en/of plafonds die elektrisch geleidend zijn
• kleine restanten gevaarlijke stoffen, gassen, dampen of stof kunnen in deze ruimten snel tot overschrijding van normen leiden
• door de vorm en indeling van deze ruimten is communicatie vaak moeilijk
  

Voorbeelden van besloten ruimten aan boord van drijvend materieel
Aan boord van drijvend materieel worden, op basis van bovengenoemde definitie, de volgende locaties als besloten ruimten aangemerkt (n.b. dit is geen limitatieve opsomming):

• droge tanks (luchtkasten), brandstof- en smeerolietanks, ballasttanks, drinkwatertanks, dubbele bodem(s), kofferdammen, voor- en achterpieken, kippenkooien
• ruimten in kleine pontons zoals drijvende leidingpontons, boegbakken, etc.
• ruimten waar geen/onvoldoende natuurlijke ventilatie aanwezig is zoals schachten naar tanks, binnenruimte spudpalen etc.
• mengselleidingen en zandpompen* in gemonteerde positie

* opm. m.b.t. zandpompen en mengselleidingen
De inspectiepijp net voor de zandpomp moet soms veelvuldig geopend worden voor het verwijderen van stenen en/of vuil uit de pomp. In die gevallen bij niet verontreinigde grond waarbij ook geen gas vrijkomt kan besloten worden om dit stuk leiding en de zandpomp tijdelijk niet aan te merken als besloten ruimten.

Voorbeeld van besloten ruimten aan de wal
Met dit voorbeeld richten we ons op de specifieke ruimten waar we als baggeraannemer aan de wal mee te maken kunnen krijgen t.w.:

• Putten of sleuven met een diepte van meer dan 1,5 mtr en/of de kans aanwezig is dat brandbare en/of giftige gassen of dampen zich in de put of sleuf kunnen verzamelen moeten in principe beschouwd worden als besloten ruimten. Dit zijn zaken die zich bijvoorbeeld kunnen voordoen op een stortlocatie

Bij het werken in of aan een besloten ruimten kunnen een aantal van de hierna genoemde specifieke gevaren verbonden zijn:

In bepaalde gevallen zal het echter toch noodzakelijk zijn om besloten ruimten te betreden in verband met inspectie, onderhoud, reparatie, schoonmaakwerkzaamheden, laswerkzaamheden, montagewerkzaamheden, etc. Men zal daarom vóór het openen of betreden van een besloten ruimten of het kijken hierin (bijvoorbeeld via een mangat) een aantal goed gestructureerde voorzorgsmaatregelen in acht dienen te nemen om alle risico’s verbonden aan besloten ruimte goed het hoofd te kunnen bieden.

Binnen de besloten ruimten zijn er drie gradaties m.b.t. de risico’s in deze ruimten. Deze gradaties zijn:

• ruimten waar risico’s m.b.t. besloten ruimten redelijkerwijs uitgesloten zijn
• ruimten waar één of meer risico’s m.b.t. besloten ruimten niet uitgesloten zijn
• ruimten waar één of meer risico’s m.b.t. besloten ruimten redelijkerwijs aanwezig zijn

Ruimten waar risico’s m.b.t. besloten ruimten redelijkerwijs uitgesloten zijn
De ruimten volgens deze gradatie behoren niet tot de groep besloten ruimten met de risico’s die hierboven genoemd zijn tenzij er redenen zijn om aan te nemen dat er sprake is van een bijzondere situatie. Gedacht moet worden aan (kleine) machinekamers, pompkamers en daarmee vergelijkbare ruimten.

Ruimten waar één of meer risico’s m.b.t. besloten ruimten niet uitgesloten zijn
De ruimten volgens deze gradatie behoren tot de groep besloten ruimten waarbij de bovengenoemde risico’s kunnen voorkomen. Gedacht moet worden aan alle tanks die geen brandbare en/of giftige stoffen bevatten c.q. kunnen hebben bevat (bijvoorbeeld dubbele bodems, luchttanks, etc.). De nadruk zal hierbij vooral liggen bij een mogelijke zuurstofverlaging (al dan niet door natuurlijke oorzaken).

Ruimten waar één of meer risico’s m.b.t. besloten ruimten redelijkerwijs aanwezig zijn
De ruimten volgens deze gradatie behoren tot de groep besloten ruimten waarbij aangenomen mag worden dat de bovengenoemde risico’s voorkomen. De besloten ruimten volgens deze gradatie zijn tanks, die brandbare en/of giftige stoffen bevatten c.q. kunnen hebben bevat (bijvoorbeeld brandstoftanks).

In deze paragraaf worden de volgende onderwerpen behandeld:

Om een belangrijk deel van de risico’s van besloten ruimten in kaart te kunnen brengen dient men bij het openen en vóór het betreden van deze ruimten de hierna volgende luchtkwaliteits- en gasmetingen uit te voeren.

• bepaling van het zuurstofgehalte in de lucht van de besloten ruimte
• bepaling van het explosiegevaar van het luchtmengsel in de besloten ruimte
• bepaling van een eventuele giftigheid (toxiciteit) van het luchtmengsel in de besloten ruimte
  

Maximum- en minimum zuurstofpercentage in besloten ruimten
Om goed te kunnen functioneren heeft de mens zuurstof nodig. Deze zuurstof wordt onttrokken aan de omgevingslucht. Het normale zuurstofpercentage in de omgevingslucht is 21vol%.
Bij een zuurstofpercentage beneden 18vol% bestaat het gevaar op verstikking (zie Arbobesluit artikel 3.5g lid 3a)
Bij een zuurstofpercentage hoger dan 21,0% ontstaat brand- of explosiegevaar (zie Arbobesluit artikel 3.5g lid 3c). Door een zuurstofrijke omgeving vatten allerlei stoffen (zoals kleding etc.) bij vonkvorming veel eerder vlam.
De uiterste waarden m.b.t. het zuurstofpercentage die wij in de Waterbouw hanteren voor het binnengaan en/of werken in een besloten ruimten zijn als volgt vastgesteld:

Minimum en maximum % zuurstof voordat men een besloten ruimte mag binnengaan

De verklaring voor het vaststellen van deze waarden is als volgt:

• Het normale zuurstofpercentage in de lucht is 20,9vol%. Dit percentage kan lager zijn door de volgende oorzaken.
  
  
  • chemische reacties zoals roesten, uitharden van kitten of verven
  • biologische reacties zoals gisten en rottingsprocessen
  • het gebruik van inerte gassen
    Opmerkingen bij de bovengenoemde drie punten:
    De belangrijkste twee die regelmatig voorkomen in de Waterbouw zijn de chemische en biologische reacties. Om mogelijke risico’s van verstikkingsgevaar te voorkomen dient het zuurstofpercentage door middel van extra ventilatie op een percentage gebracht te worden dat dicht bij de waarde van 20,9vol% ligt. Omdat men rekening moet houden met mogelijke kleine afwijkingen in de kalibratie van de meetapparatuur en het feit dat men niet altijd precies de beoogde 20,9vol% zuurstof kan bereiken is in de Waterbouw de minimumwaarde voor het zuurstofpercentage op 20,0vol% gesteld.
• Zoals gesteld is het normale zuurstofpercentage in de lucht 20,9vol%. Onder normale omstandigheden kan dit niet hoger zijn. Als er een hoger zuurstofpercentage gemeten wordt komt er dus op een of andere manier extra zuurstof in de besloten ruimte. In verband met de gevaren van een hoger zuurstofpercentage moet dit probleem eerst opgelost worden voordat men een besloten ruimte binnengaat.
  

Meetfrequentie
Het zuurstofpercentage kan tijdens het werken in een besloten ruimte veranderen door allerlei oorzaken. Men moet daarom het zuurstofpercentage afhankelijk van de omstandigheden regelmatig of continu meten om vast te stellen of men binnen de gestelde normen blijft. Zie verder onder maatregelen.

Meetapparatuur
Voor het meten van het zuurstofpercentage in de lucht is een groot assortiment meetapparatuur in de handel beschikbaar. Voor het meten van het zuurstofpercentage in besloten ruimten wordt meestal gebruik gemaakt van een meetapparaat dat zowel het zuurstofpercentage als het explosiegevaar kan bepalen (dit zijn de zogenaamde Ex-Oxmeters). In de volgende paragraaf wordt hier iets verder op ingegaan.

N.B. Regelgeving voor de scheepvaart
Volgens de Inspectie van Verkeer en Waterstaat (IVW) is er geen uitsluiting van artikel 3.5g van het Arbobesluit voor de scheepvaart.
Dit betekent dat bovenstaande tabel met de aangegeven zuurstofpercentages en de aangegeven LEL waarde in de volgende paragraaf 21.6.2.2 ook gelden voor Zeeschepen onder Nederlandse vlag.
Zeeschepen onder buitenlandse vlag kunnen nog wel te maken krijgen met IMO regels waarin wordt aangegeven dat het zuurstofpercentage 21% moet zijn en de LEL waarde kleiner of gelijk aan 1% moet zijn.
(zie Res. A.864(20))

Explosiewaarden in besloten ruimten
Een ander gevaar van besloten ruimte is het brand- en explosiegevaar dat bij bepaalde luchtmengsels in besloten ruimten kan voorkomen. Ook bij een luchttank die tijden afgesloten is geweest kunnen er gasvormige stoffen afgescheiden zijn (bijvoorbeeld vanuit de verflaag of door een andere oorzaak). Deze stoffen kunnen eventueel in de lucht een brandbaar explosief mengsel vormen.
De eenheid voor het bepalen van deze brandbaarheid of explosiegevoeligheid is vastgelegd in het zogenaamde “explosiegevaar” van een luchtmengsel. Elk brandbaar gas/damp-luchtmengsel heeft een zogenaamde onderste en een bovenste explosiegrens.
De onderste explosiegrens van een gas of damp is dat specifieke gas/damp-luchtmengsel met het laagste percentage van dat gas waarbij na een ontsteking nog een zeer snelle ontbranding (explosie) het gevolg is.
De bovenste explosiegrens van een gas of damp is dat specifieke gas/damp-luchtmengsel met het hoogste percentage van dat gas waarbij na een ontsteking nog een zeer snelle ontbranding (explosie) het gevolg is.
De onderste explosiegrens van een gas of damp wordt in het Engels aangeduid met “Lower Explosive Limit”. Dit wordt afgekort met de letters LEL. Deze afkorting komt men veel tegen als het gaat om het aangeven van explosiegrenzen. Volgens de Arbowet (zie Arbobesluit artikel 3.5g lid 3c) is er kans op brand- en explosiegevaar als de concentratie van brandbare gassen of dampen hoger is dan 10 volumeprocent van de onderste explosiegrens.

De maximum LEL concentratie die in de Waterbouw gehanteerd wordt
In de Waterbouw wordt met betrekking tot de LEL waarde (Lower Explosive Limit) het volgende aangehouden:
De concentratie van de brandbare stoffen in de atmosfeer ter plekke is lager dan 10 volumeprocent van de LEL van de betreffende stof(fen).

Meetfrequentie
Het zal duidelijk zijn dat de concentratie van brandbare gassen of dampen tijdens het werken in een besloten ruimte kan veranderen door allerlei oorzaken. Men moet daarom de LEL waarde afhankelijk van de omstandigheden regelmatig of continu meten om vast te stellen of men binnen de gestelde normen blijft. Zie verder onder maatregelen.

Meetapparatuur
Voor het meten van de concentratie aan brandbare gassen in besloten ruimten wordt meestal gebruik gemaakt van een meetapparaat dat zowel het zuurstofpercentage als de explosiewaarde kan bepalen (dit zijn de zogenaamde Ex-Oxmeters).
De explosie/zuurstofmeter verbrandt de gassen die worden aangezogen. De energie die daarbij vrijkomt wordt gemeten. Deze energie is evenredig met de gasconcentratie. Bij overschrijding van de ingestelde waarde van (maximaal) 10% van de onderste explosiegrens of bij een lagere zuurstofconcentratie dan ingesteld, wordt een waarschuwingssignaal afgegeven.
Het brandbaar gas wordt in dit meetinstrument gemeten via een sensor. Deze sensor is ingesteld op een specifiek gas. In de regel is dit methaan. Indien de brandbare gassen in de besloten ruimte niet overeenkomen met het gas waarop de sensor is ingesteld dient men de aangegeven (meestal: te lage) waarde te corrigeren met een correctiefactor. In de praktijk worden daarom de ingestelde alarmeringswaarden vaak op minder dan 10% LEL ingesteld.

Meting van de giftigheid (toxiciteit) van het luchtmengsel in de besloten ruimte
Indien er in de besloten ruimte gevaren zijn te verwachten met betrekking tot giftige stoffen dient men te detecteren om welk gas het gaat en wat de concentratie hiervan is in de lucht.
De gevaren van giftige stoffen moeten niet onderschat worden. In brandstoftanks zijn deze vóór het schoonmaken zeker aanwezig maar ook in droge tanks zoals dubbele bodemtanks, luchttanks etc. is er grote kans dat men giftige gassen of dampen aantreft. Deze laatste kunnen veroorzaakt zijn door het verfsysteem, corrosiewerking van het oppervlak samen met het verfsysteem etc.

Grenswaarden van giftige gassen
Als maximumwaarde van een giftig gas dient men de grenswaarde aan te houden die hiervoor in de officiële publicaties (of bedrijfsnormen) worden opgegeven.

Meetfrequentie
Indien er giftige stoffen zijn aangetroffen in een besloten ruimte dient men de concentratie van deze gassen tijdens het werken in een besloten ruimte regelmatig of continu te meten om vast te stellen of men binnen de gestelde normen blijft. Zie verder onder maatregelen.

Meetapparatuur
Elektrochemische sensoren
De meeste meetinstrumenten zijn ook geschikt voor het plaatsen van sensoren waarmee men (een beperkt aantal) specifieke gassen of dampen kan meten.
De sensoren voor deze meetinstrumenten zijn soms uitwisselbaar waardoor het aantal te meten gassen of dampen indien nodig uitgebreid kan worden. De metingen via deze sensoren zijn vrij nauwkeurig, mits er geen sprake is van kruisgevoelige stoffen. Voor veel voorkomende gassen zoals koolmonoxide en zwavelwaterstof zijn ook de zogenaamde personal monitoren beschikbaar.

Gasdetectiebuisjes
Er kan ook gemeten worden met gasdetectiebuisjes. Dit zijn proefbuisjes die een reagens (een stof die reageert op de te onderzoeken stof) bevatten die van kleur verandert zodra het in aanraking komt met het te meten gas of damp. Het reagens is stofspecifiek en reageert maar op één stof of groep van stoffen met vergelijkbare eigenschappen. Er zijn dus veel verschillende buisjes op de markt, waaruit voor een specifieke meting moet worden gekozen. Deze methode heeft als voordeel dat zij snel resultaten geeft en tot op zekere hoogte stofspecifiek is.
De nadelen zijn:

• de vrij grote meetafwijkingen (10 to 30%)
• de meetwaarden kunnen worden beïnvloed door het voorkomen van soortgelijke stoffen (kruisgevoeligheid)
• de buisjes behoren na gebruik tot klein chemisch afval

PID-metingen
Door middel van foto-ionisatie-detectie kunnen veel gas-/dampvormige stoffen in lage concentraties worden gemeten. De meting is vooral van belang voor gassen/dampen die niet via elektrochemische sensoren gemeten kunnen worden. Het voordeel is dat de meting continu of frequent uitgevoerd kan worden. Het nadeel is dat:

• niet alle gassen/dampen detecteerbaar zijn
• met een groot verschil in gevoeligheid aangetoond worden
• de meting niet stofspecifiek is

In verband met de grote risico’s verbonden aan het betreden van of het werken in/aan besloten ruimten is voor de Waterbouw sector het volgende afgesproken met betrekking tot het onderzoeken van besloten ruimten:

Een en ander is gebaseerd op de indeling in gradaties van besloten ruimten zoals omschreven in paragraaf 21.6.1.3

• A - Ruimten waar risico’s m.b.t. besloten ruimten redelijkerwijs uitgesloten zijn
  Voor deze ruimten is een onderzoek besloten ruimten onder normale omstandigheden niet aan de orde
• B - Ruimten waar één of meer risico’s m.b.t. besloten ruimten niet uitgesloten zijn
  De ruimten volgens deze gradatie kunnen worden gecontroleerd door eigen geautoriseerde medewerkers¹. Indien bij dergelijke metingen overschrijdingen van de geldende normen worden vastgesteld wordt, afhankelijk van de aard van de afwijking, verder gehandeld als zijnde een ruimte met de gradatie zoals genoemd in het volgende punt.
  ¹Geautoriseerde medewerker
  Een medewerker in dienst van de eigenaar/gebruiker, die bevoegd en aangewezen is voor het uitvoeren van gasmetingen.
  De toestemming voor het uitvoeren van gasmetingen door de desbetreffende medewerker wordt schriftelijk vastgelegd. De genoemde toestemming wordt uitsluitend afgegeven aan medewerkers die een opleiding voor het uitvoeren van gasmetingen met goed gevolg hebben doorlopen. De geldigheidsduur van de toestemming voor het meten is ook op het desbetreffende certificaat aangegeven.
  (n.b. de toestemming voor geautoriseerde medewerkers voor het mogen uitvoeren van gasmetingen beperkt zich uitsluitend tot materieel van de eigenaar/gebruiker).
• C - Ruimten waar één of meer risico’s m.b.t. besloten ruimten redelijkerwijs aanwezig zijn
  De ruimten volgens deze gradatie dienen vóór het betreden en aanvang van de werkzaamheden, altijd vrijgegeven te worden door een gasdeskundige².
  Wel is toegestaan dat vooraf oriënterende metingen door eigen personeel worden uitgevoerd. Bij deze oriënterende metingen mag de ruimte echter niet worden betreden. Eventueel benodigde herhalingsmetingen in deze ruimten door een geautoriseerde medewerker mogen alleen uitgevoerd worden indien de gasdeskundige voor desbetreffende ruimte een gasvrij certificaat heeft afgegeven of dat er een certificaat wordt afgegeven waarop staat aangegeven dat de geautoriseerde medewerker vervolgmetingen mag uitvoeren.
  Voor de ruimten volgens deze gradatie wordt geen onderscheid gemaakt in koudwerk en heetwerk. Onder heetwerk worden werkzaamheden verstaan, waarbij gebruik wordt gemaakt van ontstekingsbronnen (lassen, branden, slijpen, etc.).
  Zie voor verdere informatie over ruimten volgens deze gradatie de toelichting onder paragraaf 21.6.1.3.
  ²Gasdeskundige
  De gasdeskundige is in dienst van een gecertificeerd bureau en heeft de volgende verantwoordelijkheden en bevoegdheden:
  
  
  • het uitvoeren van de eerste gasmetingen vóór aanvang van de werkzaamheden in daarvoor aangewezen ruimten
    
  • het, aan de vergunningverlener, afgeven van een (gasvrij)certificaat voor het werken aan/in, de daarvoor aangewezen, besloten ruimten. Indien er bepaalde voorwaarden zijn gesteld om veilig te kunnen werken in de desbetreffende besloten ruimte dient dit vermeld te zijn op het certificaat. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het geven van instructies over herhalingsmetingen, het gebruik van (specifieke) pbm’s, etc.
    In Nederland is een gasdeskundige in het bezit van een certificaat van vakbekwaamheid gasdeskundige, dat is afgegeven door de overheid of een certificerende instelling.
    

Voor de bedrijven in de Waterbouw betekent bovenstaande in de praktijk dat eigen personeel brandstoftanks etc. niet betreden voor het uitvoeren van metingen en/of werkzaamheden voordat zij zijn schoongemaakt en dat hiervoor na het schoonmaken een gasvrijcertificaat is afgegeven door een gasdeskundige.

Er is een groot aanbod van meetapparatuur in allerlei soorten en uitvoeringen van verschillende fabrikanten en leveranciers. In deze tekst zal hier niet verder op in worden gegaan omdat de keuze van de soort/type/fabrikaat etc en de overweging van het wel of niet aanschaffen van deze apparatuur een zaak is die meestal op bedrijfsniveau en soms op projectniveau (bijvoorbeeld grote combinatieprojecten) wordt besloten.
Wel wordt hier even stil gestaan bij de risico’s die meetapparatuur met zich mee kunnen brengen. Indien niet goed wordt omgegaan met dit soort apparatuur kan men behoorlijke meetafwijkingen krijgen waardoor bepaalde normen overschreden kunnen worden terwijl de meetapparatuur aangeeft dat men binnen die normen zit.
De belangrijkste punten hierbij zijn de noodzakelijk kalibraties die gelden voor de meeste apparatuur vóór elk gebruik door de (meet)deskundige aan boord of op het project en het periodiek (vaak om de 6 maanden) controleren en kalibreren van de apparatuur door/namens de fabrikant/leverancier. Het eerste punt vereist een goede opleiding/instructie in het gebruik van de specifieke meetapparatuur die door het desbetreffende bedrijf is aangeschaft.
Het tweede punt omvat een goede discipline van de medewerkers aan boord of op het project om deze apparatuur periodiek op te sturen voor controle en kalibratie. Om dat dit soort apparatuur meestal via een hoofdkantoor naar de desbetreffende fabrikant/leverancier gestuurd wordt vergt dit ook een goede logistieke ondersteuning vanuit het hoofdkantoor. Dit laatste punt moet men vooral niet onderschatten.
Tevens is het belangrijk dat goede afspraken worden gemaakt over de instellingen met betrekking tot gevoeligheid en de alarmwaarden om te voorkomen dat binnen een bedrijf verschillende instellingen gebruikt worden.

Het maatregelenpakket voor besloten ruimten is door alle mogelijke risico's vrij uitgebreid. Het pakket aan maatregelen is echter voor de duidelijkheid wel opgesplitst in de volgende hoofddelen:

• Alle besloten ruimten aan boord dienen bekend te zijn
• Alle besloten ruimten die afgesloten zijn met een deur of luik dienen op slot te zijn en voorzien te zijn van de hieronder aangegeven sticker
  

sticker voor het aangegeven van een besloten ruimte

• Per bedrijf waar besloten ruimten van toepassing zijn wordt een specifieke instructie/procedure opgesteld hoe te handelen bij het werken bij en het openen, betreden en werken in besloten ruimten. Deze procedure/instructie gaat vergezeld van een werkvergunning (zie voor uitleg werkvergunning en een voorbeeld werkvergunning bijlage 30 en 31 ).
• Bij het werken bij en het openen, betreden en werken in besloten ruimten wordt gebruik gemaakt van een werkvergunning (zie bijlage 31 voor een voorbeeld )
• Voordat het werk begonnen altijd een toolboxmeeting houden
• Bij besloten ruimten waar men vanuit de toegangsopening de persoon of personen in de besloten ruimten niet kan zien c.q. horen dient men te beschikken over goede (bij potentieel explosiegevaar: explosieveilige) communicatiemiddelen.
• Het komt bij de bedrijven in de Waterbouw regelmatig voor dat werk in besloten ruimten wordt uitbesteed of dat hiervoor mensen worden ingehuurd. Dit kan zijn tijdens reparaties op een werf maar ook tijdens het project. Bij het uitbesteden of het inhuren van mensen voor het uitvoeren van werkzaamheden in/aan besloten ruimten dient men o.a. de volgende zaken goed af te spreken en vast te leggen:
  
  
  • Omschrijf nauwkeurig de uit te voeren werkzaamheden met indicatie van de plaats waar en hoe deze werkzaamheden moeten worden uitgevoerd. Denk hierbij indien van toepassing ook aan de informatie over de producten in tanks; (soort, hoeveelheid etc.).
  • Geef een goed overzicht van alle mogelijke risico’s
  • Stel zeker dat het veiligheidsregime waaronder gewerkt wordt vergelijkbaar of beter is dan het eigen beleid
  • Leg afspraken vast m.b.t. werkvergunningen, informeren van scheepsleiding, noodprocedures etc.
  • Leg de verantwoordelijkheden goed vast en laat hierin geen openingen.
    Hierbij is ook het volgende punt van groot belang
  • Meestal is de bemanning (of een deel hiervan) tijdens deze werkzaamheden ook aan boord. De eigen bemanning zal dus op een of andere manier bij deze werkzaamheden betrokken zijn. Hierbij zullen verschillen zitten tussen uitbesteding en inhuren. Leg daarom precies vast wie wat doet en wie waar verantwoordelijk voor is.
    

Voor het openen van of het werken bij of aan besloten ruimten met open vuur is altijd toestemming vereist van de kapitein/(hoofd)schipper van het desbetreffende schip/werktuig.
Vóór aanvang van de bovengenoemde werkzaamheden wordt de omgeving altijd gecontroleerd. De punten waarop moet worden gecontroleerd zijn hieronder aangegeven. De bevindingen van deze controle dienen vastgelegd te worden.

Vóór het openen van of het werken bij of aan een besloten ruimte met open vuur moeten altijd de volgende controles worden uitgevoerd:

• een visuele inspectie van de omgeving
• beoordeling van risico’s, verbonden aan de werkzaamheden vóór, tijdens of direct na het openen van de besloten ruimte en het nemen van passende maatregelen
  N.b. Boven een geopend mangat kunnen dampen van vluchtige stoffen of gassen opstijgen. Hierdoor kan een persoon die niet in de besloten ruimte aanwezig is, toch bedwelmd of vergiftigd raken. Dit geldt specifiek als men explosieve en/of giftige gassen of dampen verwacht. Zie in dit verband ook de toelichting onder paragraaf 21.6.2.2/3.
  

Voor het onderzoek naar de luchtkwaliteit in besloten ruimten is altijd toestemming vereist van de kapitein/(hoofd)schipper van het desbetreffende schip/werktuig.

Voor de maatregelen die gelden m.b.t. het uit te voeren onderzoek besloten ruimten wordt verwezen naar de letterlijke tekst van Beleidsregel 3.5g-1 voor de Waterbouw die hieronder in z’n geheel is weergegeven:

Beleidsregel 3.5g -1. Onderzoek in ruimten waar gevaar bestaat voor verstikking, bedwelming of vergiftiging dan wel brand of explosie

Grondslag: Arbobesluit artikel 3.5g, eerste lid

• 1. Adequaat onderzoek als bedoeld in artikel 3.5g, eerste lid, van het Arbeidsomstandighedenbesluit houdt in dat voor het betreden van de ruimte in deze ruimte met geschikte meetapparatuur wordt vastgesteld of de feitelijke situatie zodanig is dat gevaren voor brand, explosie, vergiftiging, verstikking of bedwelming niet zullen optreden.
  Dit wordt vastgesteld door achtereenvolgens:
  
  
  • a. bepaling van het zuurstofgehalte als de kans op verstikking of van een met zuurstof verrijkte atmosfeer bestaat;
    
  • b. bepaling van de samenstelling van het mengsel dat een risico vormt ten aanzien van brand en/of explosie;
  • c. bepaling van de concentraties van aanwezige stoffen wanneer de kans op vergiftiging of bedwelming bestaat en vergelijking van de gemeten waarden met wettelijke of bestuurlijke grenswaarden voor deze stoffen.
• 2. Gedurende de werkzaamheden worden frequente herhalingsmetingen uitgevoerd van de aanwezige stoffen en zuurstof indien de kans op brand, explosie, vergiftiging, verstikking of bedwelming in de ruimte of nabij de toegang van de ruimte tijdens de werkzaamheden blijft bestaan of vergroot wordt.
• 3. Het onderzoek wordt uitgevoerd door personen, die zowel op de hoogte zijn van de gevaren van bedoelde ruimten als van de van toepassing zijnde meetmethoden en zodanig dat de resultaten eenduidig en betrouwbaar zijn. De resultaten worden schriftelijk vastgelegd.
  

Hieronder volgen overige maatregelen die niet zijn opgenomen in de genoemde beleidsregel:

• De metingen in de bovengenoemde beleidsregel uitvoeren op verschillende hoogten van de besloten ruimte.
• Stel vast welke specifieke gevaren er kunnen zijn via een risico-inventarisatie en evaluatie (N.b. De maatregelen voor de standaard risico’s zijn opgenomen in de werkvergunning)

Voor het betreden en werken in besloten ruimten is altijd toestemming vereist van de kapitein/(hoofd)schipper van het desbetreffende schip/werktuig.
Voor de maatregelen die gelden m.b.t. het betreden en werken in besloten ruimten wordt als 1ste verwezen naar de letterlijke tekst van Beleidsregel 3.5g-2 voor de Waterbouw die hieronder in z’n geheel is weergegeven:

Beleidsregel 3.5g -2. Maatregelen in ruimten waar gevaar bestaat voor verstikking, bedwelming of vergiftiging dan wel brand of explosie

Grondslag: Arbobesluit artikel 3.5g, tweede en vierde lid, juncto artikel 8.4
Maatregelen gericht op het veilig kunnen betreden en kunnen verlaten van een ruimte als bedoeld in artikel 3.5g, tweede en vierde lid, van het Arbeidsomstandigheden-besluit worden als doeltreffend aangemerkt indien daarbij rekening is gehouden met de uitkomsten van het onderzoek bedoeld in artikel 3.5g, eerste lid, en de volgende punten daarbij worden in acht genomen.

• 1. Alvorens iemand de ruimte betreedt wordt ervoor gezorgd dat de luchtverversing adequaat is zodat het ontstaan van het gevaar, bedoeld in artikel 3.5g, eerste lid, in de ruimte wordt voorkomen. Wanneer er kans is op een explosieve atmosfeer wordt voor de luchtverversing explosieveilige apparatuur toegepast. Wanneer het gevaar, bedoeld in artikel 3.5g, eerste lid, in de ruimte niet kan worden voorkomen wordt bij betreding gebruik gemaakt van onafhankelijke ademhalingsbeschermingsmiddelen waarvan de luchttoevoer onafhankelijk is van de atmosfeer in de ruimte.
• 2. Om te voorkomen dat een dergelijke ruimte door onbevoegden wordt betreden zijn de toegangen tot die ruimte voorzien van het waarschuwingsbord “Gevaar”, zoals beschreven in bijlage XVIII bij de Arbeidsomstandighedenregeling, met daaronder duidelijk zichtbaar de tekst “Niet betreden besloten ruimte”.
• 3. Wanneer uit het onderzoek vooraf blijkt dat de werkzaamheden kunnen aanvangen, worden de werkzaamheden zo ingericht dat door toepassing van luchtverversing het ontstaan van een gevaarlijke atmosfeer tijdens de werkzaamheden zoveel mogelijk wordt tegengegaan. Alle leidingen die op de besloten ruimte zijn aangesloten, zijn afgeblind door middel van goed zichtbare blind- of steekflenzen of zodanig losgekoppeld, dat geen gassen of vloeistoffen vanuit de leidingen in de ruimte kunnen komen
• 4. Bij het werken in bedoelde ruimte is een persoon buiten de ruimte aanwezig die meteen kan optreden wanneer de gevaren zich daadwerkelijk voordoen
• 5. Wanneer er sprake is van gevaar voor brand en/of explosie worden vonkvrije gereedschappen gebruikt en arbeidsmiddelen toegepast die voldoen aan de eisen neergelegd in het op de Warenwet gebaseerde Warenwetbesluit explosieveilig materieel. Werk waarbij vonken of hete oppervlakken kunnen ontstaan wordt alleen uitgevoerd wanneer de concentratie van de brandbare stoffen in de atmosfeer ter plekke lager is dan 10 volumeprocent van de LEL (Lower Explosive Limit) van de betreffende stof(fen).
• 6. Indien er gevaar bestaat voor het vlam vatten van stoffen of voorwerpen die tot ontbranding kunnen overgaan worden de plaatsen binnen de bedoelde ruimte waar met open vuur wordt gewerkt eerst zorgvuldig van deze stoffen of voorwerpen ontdaan en worden de werkzaamheden met open vuur alleen verricht als adequate brandblusmiddelen van voldoende capaciteit aanwezig zijn.
• 7 De werkgever beschikt over een noodprocedure in het kader van de bedrijfshulpverlening als bedoeld in artikel 15 van de Arbeidsomstandighedenwet voor het geval zich in bedoelde ruimten de in artikel 3.5g, eerste lid, genoemde gevaren daadwerkelijk voordoen. In deze procedure worden noodmaatregelen, verantwoordelijkheden en taken vastgelegd. Als een onderdeel van deze procedure geldt in ieder geval dat bij het werken in bedoelde ruimte altijd een persoon buiten de ruimte aanwezig is die ter plekke toezicht houdt en meteen kan optreden wanneer de gevaren zich voordoen.
• 8. Personen die bedoelde ruimte betreden dragen een reddingsgordel. Deze gordel is voorzien van een voldoende lange en sterke reddingslijn die bestendig is tegen de stoffen die in de besloten ruimte aanwezig zijn. Deze lijn wordt in de nabijheid van de toegang van de ruimte deugdelijk vastgezet.
• 9. In afwijking van het in punt 8 gestelde geldt voor moeilijk toegankelijke of kleine besloten ruimten dat, wanneer de beoordeling in het kader van de inventarisatie en evaluatie van risico's bedoeld in de Arbeidsomstandighedenwet, daartoe leidt, andere hulpmiddelen toegepast dan wel andere maatregelen getroffen kunnen worden om de veiligheid van de persoon die de besloten ruimte betreedt te verzekeren.
  

Hieronder volgen alle overige maatregelen die niet zijn opgenomen in de genoemde beleidsregel:

• De geopende ruimtes moeten goed worden gemarkeerd en afgezet.
• Controleer net voor de aanvang nogmaals of alles veilig is.
• Voordat het werk begonnen wordt altijd een toolboxmeeting houden
• Werk met een werkvergunning (zie bijlage 30 en 31 )
• De werkvergunning (zie bijlage 31 - voorbeeld van formulier) moet getoond worden bij de ingang
• Laat de tankwacht registreren wie zich in de besloten ruimte bevinden
• Zorg dat buiten de verantwoordelijk leidinggevende ook het hoofd van de wacht in de machinekamer en aan dek op de hoogte zijn dat er een besloten ruimte betreden wordt.
• Verstrek/gebruik de juiste persoonlijke beschermingsmiddelen
• In de bovengenoemde beleidsregel wordt aangegeven dat personen die de besloten ruimten betreden een “reddingsgordel” moeten dragen. Om misverstanden te voorkomen dient men hier te lezen een veiligheidsharnas met een hijspunt tussen de schouderbladen. (zie verder paragraaf 21.6.3.5 )
• Zorg voor goede communicatie (zie opmerking onder item 21.6.3.1 )
• Zorg voor een adequate BHV organisatie (zie ook 21.6.3.5 )
• Zorg dat de toegang en de ruimte zelf verlicht zijn. Hierbij alleen explosieveilige verlichting gebruiken. Er dient gewerkt te worden met een veilige spanning (op schepen maximaal 110V gelijkspanning of 42V wisselstroom -zie verder paragraaf 12.3.2 ). In vochtige ruimte is deze veilige spanning echter nog te hoog maak daarom in vochtige ruimten bijvoorbeeld voor verlichting tijdens inspecties gebruik van lage spanning (24 volt net of zaklantaarns).
• Verricht ook metingen van de luchtkwaliteit tijdens werkzaamheden in de besloten ruimte. Een en ander volgens de voorschriften op de werkvergunning
• Indien de gemeten waarden buiten de voorgeschreven normen liggen wordt de ruimte verlaten.
• Zoals gesteld in de bovengenoemde beleidsregel moet er vóór het betreden grondig zijn geventileerd. Ook tijdens de werkzaamheden en bij onderbrekingen van de werkzaamheden; bijvoorbeeld tijdens maaltijden, moet zoveel mogelijk geventileerd worden.
• Bij storing in het ventilatiesysteem de ruimte niet betreden en als men reeds in de besloten ruimte is wordt deze direct verlaten.
• Het werken met ademhalingsapparatuur moet worden beperkt tot die gevallen waarin het dringend nodig is anders de ruimte [nog] niet betreden. In het laatste geval mag alleen onafhankelijke adembescherming gebruikt worden (aanvulling op 1ste punt van beleidsregel 3.5g-2 hierboven).
• Diverse maatregelen
  
  
  • Stel de eventueel aanwezige draaiende delen veilig door afkoppeling van de energie (elektriciteit, lucht, hydrauliek etc.)
  • Zorg voor aarding bij werkzaamheden die statische elektriciteit kunnen opwekken zoals verpompen/zuigen van vloeistoffen, verfspuiten, gritstralen etc
  • Bij autogeen lassen en branden dienen de gasflessen buiten de besloten ruimte te worden geplaatst. In de slangen naar een brander mogen geen koppelingen aanwezig zijn in het slanggedeelte wat zich in de besloten ruimte bevindt. In de regel is dit de eerste 10mtr achter de brander. De gas- en zuurstofslangen dienen bij de reduceer voorzien te zijn van een vlamdover. Verder gebruik maken van een uitstroombegrenzer (slangbreuk beveiliging).
    Tijdens een pauze moeten de gasslangen en armaturen uit de ruimte worden gehaald.
  • Eventueel te gebruiken lasmachines moeten buiten de besloten ruimte worden opgesteld
  • Tijdens het lassen dient een brandblusser bij het werk te zijn
  • Aan de werkduur in een besloten ruimte worden beperkingen gesteld als er sprake is van: verhoogde temperatuur, gebruik van adembescherming en/of gebruik van vloeistof-/gasdichte kleding
  • Bij het werken in een besloten ruimte, moet ook aandacht worden besteed aan gehoor (>80dB(a)) en huidbescherming

• Organiseer voor noodgevallen de juiste noodhulp/bedrijfshulpverlening en leg dit vast in een nood-/reddingsplan.
• Aan boord dient een geoefende bedrijfshulpverleningsploeg aanwezig te zijn.
• Redding van iemand in een besloten ruimte moet uitgevoerd worden volgens een van te voren opgesteld plan; rekening houdend met het soort schip/werktuig, de soorten besloten ruimten, de beschikbare middelen en het beschikbare personeel. Voor aflossing en ondersteuning moet extra personeel beschikbaar zijn.
• In paragraaf 21.6.3.4 staat onder beleidsregel 3.5g-2 achter opsommingsteken 8 dat personen die een besloten ruimten betreden een reddingsgordel dienen te dragen. Onder dezelfde beleidsregel staat achter opsommingsteken 9 dat hierop in specifieke gevallen uitzonderingen mogelijk zijn.
  Indien een reddingsgordel gedragen dient te worden, dient men de medewerkers uit te rusten met een veiligheidslijn en harnasgordel voor eventuele redding. Gebruik harnasgordels met een hijspunt tussen de schouderbladen en niet op de borst/buik. In het laatst genoemde geval komt het slachtoffer achterover te hangen en kan dan niet door een nauwe doorgang gehesen worden.
• Zolang er mensen in de ruimte zijn, moet bij de ingang een veiligheidswacht aanwezig zijn om de communicatie te onderhouden met de personen in de ruimte en de verantwoordelijke leidinggevende om in noodgevallen de noodzakelijke alarmering te verzorgen.
• De veiligheidswacht heeft een spilfunctie m.b.t. veiligheid van de mensen in de besloten ruimte. Wanneer het vermoeden ontstaat dat een medewerker in de besloten ruimte ademhalingsproblemen heeft, moet de veiligheidswacht direct alarm slaan, en de direct leidinggevende en de kapitein/(hoofd)schipper informeren. De veiligheidswacht mag nooit de besloten ruimte binnengaan voordat aanvullende hulp is gearriveerd en nooit zonder ademlucht. Red nooit zonder onafhankelijke adembescherming te dragen, zoals ademluchtmaskers. Maskers met een filter mogen dus niet gedragen worden in deze situaties!!
  
• Iedere minuut is van levensbelang. Het slachtoffer moet eerst naar buiten in verse lucht worden gebracht ongeacht zijn verwondingen of er dient verse lucht te worden toegediend. Daarna kunnen de eventuele verwondingen worden behandeld. Bij zware letsels dient eerst de diagnose te worden gesteld; mede om te bepalen hoe het slachtoffer uit de besloten ruimte kan worden gehaald.
• Er moet een doelmatig communicatiesysteem afgesproken en begrepen zijn door alle betrokkenen. Het contact met de veiligheidswacht bij de ingang mag niet worden verbroken.
• Bij onvoorziene omstandigheden of gevaren tijdens het werk, wordt het werk direct onderbroken (bijvoorbeeld ongecontroleerd vrijkomen van gas/damp). De situatie wordt geanalyseerd, maatregelen worden genomen en indien die afdoende zijn kan het werk worden hervat. In een dergelijk geval wordt de bestaande werkvergunning direct ingetrokken, herzien en na het nemen van afdoende maatregelen opnieuw uitgegeven.
• Gebruik in noodsituaties en bij redding altijd ademlucht en voor ontvluchting eventueel (indien beschikbaar) een EEBD (emergency escape breathing device)
• Reddingsapparatuur en onafhankelijke adembescherming dient direct beschikbaar te zijn voor gebruik bij de ingang van de ruimte.
• Als de reddingsactie lang duurt, is het nodig zeker te zijn van een voortdurende aanvoer van gevulde luchtflessen voor de ademhalingsapparaten van de reddingsploeg of er voor zorgen dat via een compressor een ononderbroken stroom verse lucht naar de plaats van het ongeval wordt gevoerd.
• Houd periodiek oefeningen om te waarborgen dat in noodgevallen de reddingsoperaties op de juiste wijze kunnen worden uitgevoerd en om het noodplan te testen.
  
  

Conclusie m.b.t. de risico’s bij het betreden en werken in besloten ruimten
Het betreden en werken in besloten ruimten is zeer risicovol om de volgende redenen:

• De belangrijkste risico’s bij het betreden of werken in besloten ruimten zitten in het lucht/gas/dampmengsel dat zich in de besloten ruimten bevindt. Deze risico’s zijn meestal niet zichtbaar. Het vaststellen van deze risico’s vereist expertise en de juiste meetapparatuur. Ondanks goede ventilatie waarmee de risico’s in eerste instantie tot een aanvaardbaar niveau werden teruggebracht kunnen deze risico’s in een later stadium weer terugkomen. Het blijft dus tijdens de totale verblijfduur in een besloten ruimten risicovol.
• Een ander groot risico bij besloten ruimten doet zich voor als er een noodsituatie optreedt. Bij elk ongeval is men geneigd direct het slachtoffer te helpen. Bij besloten ruimten kan dit fataal zijn als men niet eerst de juiste voorzorgsmaatregelen heeft genomen.

Conclusies m.b.t. de te treffen maatregelen bij het betreden van en het werken in/aan een besloten ruimten
Zoals men heeft kunnen vaststellen na het doorlezen van bovengenoemde paragrafen over het betreden of werken in/aan besloten ruimten zijn de risico’s groot en vereisen de maatregelen om deze risico’s te beperken tot een aanvaardbaar niveau een zeer systematische werkwijze. In verband hiermee adviseren wij alle bedrijven binnen de Waterbouw om binnen het bedrijf afspraken te maken en deze ook vast te leggen waarin wordt aangegeven hoe men in principe omgaat met de aanpak van werkzaamheden aan/in besloten ruimten.
Deze afspraken kunnen variëren van heel kort tot vrij uitgebreid zoals hieronder aangegeven:

• Indien de onderneming zelf geen of onvoldoende kennis in huis heeft van deze materie zou de afspraak kunnen luiden. “Het betreden of werken in/aan besloten ruimten is voor eigen personeel verboden. Deze werkzaamheden altijd uitbesteden aan de hiervoor gekwalificeerde bedrijven.”
• Indien er wel voldoende kennis in huis is bij een bepaalde onderneming om werkzaamheden in/aan besloten ruimten (voor een deel) in eigen beheer uit te voeren zullen deze afspraken veel meer omvatten.
  Bij de werkzaamheden die men als bedrijf zelf gaat uitvoeren hoort een maatregelenpakket. Dit maatregelenpakket dient verwerkt te zijn in een procedure/instructie met de bijbehorende werkvergunning. De werkvergunning is een op papier vastgelegd document ondertekend door de kapitein/(hoofd)schipper die de hiervoor aangewezen medewerkers onder strikte voorwaarden (vermeld in het document) toegang verschaft tot zo’n besloten ruimte.
  In deze procedure duidelijk omschrijven wie binnen de onderneming geautoriseerd zijn voor welke werkzaamheden en welke werkzaamheden er eventueel uitgevoerd dienen te worden door gekwalificeerde mensen van derden. Denk bij dit laatste vooral aan de “gasdeskundige”.
  Voor verder informatie over de procedure/instructie met bijbehorende werkvergunning zie bijlage 30 en 31.

Verschil tussen grote en kleine schepen/werktuigen m.b.t. het betreden en werken in besloten ruimten
Ook al heeft men op bedrijfsniveau voldoende kennis in huis en apparatuur beschikbaar m.b.t. het betreden en/of werken in besloten ruimten zal het duidelijk zijn dat de mogelijkheden aan boord van grote schepen/werktuigen groter zijn dan op kleine schepen/werktuigen. Een en ander heeft te maken met de volgende reeds in de conclusie aangestipte risico’s:

• benodigde expertise en apparatuur die men nodig heeft aan boord van het desbetreffende schip/werktuig voor het betreden en/of werken in besloten ruimten
• benodigde expertise en apparatuur die men nodig heeft ingeval er zich een noodsituatie voordoet aan boord van het desbetreffende schip/werktuig
  

Omdat kleinere werktuigen niet altijd over deze expertise en apparatuur beschikken zal het inroepen van hulp voor expertise en apparatuur van grotere schepen/werktuigen op hetzelfde project of het inhuren van gekwalificeerde locale bedrijven voor deze werkzaamheden een oplossing kunnen bieden.

Verwijzingen naar wettelijk kader

• lijst met aanverwante wetsartikelen van leeswijzer Besloten ruimten
• Voor zeegaande schepen:
  
  
  • IMO Res. A.864(20) Recommandations for entering enclosed spaces aboard ships

Verwijzingen binnen de Arbocatalogus

• zie Leeswijzer AB art. 3.5g - Besloten ruimten
• Betreden van besloten ruimten (bunker- en transportbakken)
• Besloten ruimten (Beunschepen)
• Bijlage 28: BR 3.5g-1 - Onderzoek in ruimten waar gevaar bestaat voor verstikking, bedwelming of vergiftiging dan wel brand of explosie
• Bijlage 28: BR 3.5g-2 - Maatregelen in ruimten waar gevaar bestaat voor verstikking, bedwelming of vergiftiging dan wel brand of explosie

Verwijzingen algemeen

• Arbo Informatieblad AI-5 “Veilig werken in besloten ruimten”
  

Algemeen
“Stof”, een verzamelnaam voor allerlei deeltjes die in de lucht om ons heen voorkomen. Stof is stof als we het hebben over kleine deeltjes van minder dan een halve millimeter groot. Stof kun je inademen. Of dat kwaad kan, hangt af van de grootte van de stofdeeltjes en van het soort stof. Inhaleerbaar stof bestaat uit deeltjes kleiner dan 0,1mm en groter dan 0.01mm: deze deeltjes kunnen door de neus en de mond worden ingeademd maar dringen niet door tot in de longen.

Er is ook zogenaamd ‘respirabel stof’. Respirabel stof bestaat uit deeltjes met een diameter kleiner dan 0,01mm. Deze deeltjes kunnen via neus en mond worden ingeademd en dringen wél door tot in de longblaasjes.

Zwevend stof is met andere woorden een zeer ruim begrip, waar een brede waaier van types en scheikundige stoffen onder schuil gaan.
Stof komt ook op allerlei manieren in de lucht. Eerst en vooral is er het natuurlijk gevormde zwevend stof. Dit omvat bijvoorbeeld stofwolken, zandstormen, vulkanische assen, rook van natuurlijke vuren (bijvoorbeeld na een blikseminslag) maar ook de mens blaast door allerlei activiteiten, inbegrepen industriële activiteiten, stof de lucht in.

Stof kan schadelijk zijn voor de gezondheid. Stof kan onder bepaalde omstandigheden ook leiden tot stofexplosies.

De longen
Om de volgende paragrafen over (grove) stof/fijn stof en kwartsstof wat makkelijker te kunnen begrijpen volgt hier eerst wat algemene informatie over het ademhalingssysteem. Het ademhalingsstelsel voorziet het lichaam van de nodige zuurstof en zorgt er tevens voor dat bij uitademing het geproduceerde kooldioxyde wordt afgevoerd. De weg die de ingeademde lucht aflegt loopt via de neus of mond langs het strottenhoofd en komt dan in de luchtpijp. De luchtpijp verdeelt zich in tweeën (bronchiën) zodat de lucht in beide longen kan komen. De longen zijn omgegeven met een vlies (borstvlies) dat vastzit aan de borstkas zodat bij uitademen de longen niet kunnen inklappen.

binnendringen van stof in de longen

longen blijven schoon

Bij het binnenkomen van de longen splitsen de bronchiën zich als takken van een boom. De kleinste vertakkingen eindigen uiteindelijk in een soort kleine luchtzakjes (longblaasjes) waarin de uitwisseling van zuurstof en andere gassen plaatsvindt met het bloed. Het zal duidelijk zijn dat juist deze kleinste onderdeeltjes van de longen van het grootste belang zijn voor een goede overdracht van de in de lucht aanwezige zuurstof aan het bloed en ook het afvoeren van de kooldioxyde uit het bloed.

Na deze globale uitleg van het ademhalingsstelsel van het menselijk lichaam komen we weer terug op het eigenlijke onderwerp van dit item namelijk stof. Het zal duidelijk zijn dat we zoveel mogelijk moeten voorkomen dat deze kleine longblaasjes na verloop van tijd verstopt raken. Nu heeft het lichaam gelukkig al een eerste stoffilter ingebouwd. Als we inademen zorgen de slijmvliezen er onder andere voor dat de aanwezige grotere stofdeeltjes uit de lucht gefilterd worden. De wat kleinere stofdeeltjes worden opgevangen in de luchtpijp en de bronchiën. Door het snuiten van de neus of het ophoesten verlaten deze stofdeeltjes het lichaam weer. Alleen de allerkleinste stofdeeltjes kunnen de longblaasjes bereiken.

Vroeg of laat kan dit leiden tot een reactie van het lichaam bijvoorbeeld irritatie, hoesten, of een allergische reactie. In extreme gevallen kan na langere tijd een verstarring van het longweefsel optreden met als gevolg een verminderde zuurstofopname. Uiteraard moeten we het niet zover laten komen en voorzorgsmaatregelen treffen. Met andere woorden onze longen zijn geen stofzuigerzakken!

Stof en Waterbouw
Op projecten in de waterbouw komt soms veel stof vrij. Enkele voorbeelden zijn:

• Bij het roest en verf vrij maken van het casco (schrappen, bikken, scheuren, gritstralen etc.)
• Bij het werken op een droog stort (vooral door het stuiven)
• Bij afgravings- en ontgravingswerkzaamheden (vooral door het stuiven)
• Bij het vervoeren van grond in droge vorm via vrachtauto’s, dumpers etc of via beunschepen
• Bij het werken met (natuur)steen
• Bij het lassen via lasrook (zie ook onderstaande schema van stof in rookgassen)

Het stof in de genoemde voorbeelden varieert van grof tot zeer fijn stof. Juist deze fijne stofdeeltjes verspreiden zich makkelijk door de lucht en blijven als en wolk hangen.

deeltjesgrootte van lasrook in vergelijking met andere stoffen

Begripsbepaling
Alle deeltjes die in de lucht zweven en niet vallen onder de groep fijn stof dus groter zijn dan 0,01mm kan men rekenen onder grove stof. Alle stof deeltjes groter dan 0,1 mm worden als hinderlijk ervaren. Indien deze stofdeeltjes in kleine hoeveelheden de luchtwegen binnendringen zullen deze door de slijmvliezen worden opgevangen en door snuiten of ophoesten het lichaam weer verlaten. Bij grotere hoeveelheden grove stof dient men de ademhalingswegen te beschermen.
N.b. in deze paragraaf gaan wij uit van stof dat voorkomt uit stoffen die niet specifiek als schadelijk bekend staan.

Risico’s
(gedeeltelijk) verstoppen van de ademhalings- en luchtwegen

Maatregelen

• Het voorkomen dat stof gaat opwaaien door de omgeving vochtig te houden
• Indien van toepassing het afzuigen van stof
• Het gebruik van adembeschermingsmiddelen. N.b. meestal komt men reeds een heel eind door het gebruik van een eenvoudige stoffilters de zogenaamde “snuitjes”. Voor meer informatie over de verschillende soorten adembeschermingsmiddelen (zie paragraaf 12.10.5.7).
  
  

Begripsbepaling
Kwarts behoort tot de meest voorkomende mineralen op de aardkorst, waarbij de scheikundige samenstelling vrij vast staat. Het vertegenwoordigt meer dan 12% van het volume daarvan (onder andere in graniet, zand, en dergelijke). Het bestaat uit siliciumdioxide, SiO₂. De meest voorkomende vormen zijn zand en zandsteen. Bij bewerkingen van genoemde steenachtige materialen zoals frezen, zagen, boren en slijpen, komt respirabel kwartsstof vrij. Dit is een heel fijn stof met een gemiddelde diameter van 4 micrometer (0,004mm). Ook in stof dat na bovengenoemde bewerkingen nog op de vloer ligt en geveegd wordt, kunnen deeltjes respirabel kwartsstof zitten. Kwartsstof komt alleen vrij indien bouwmateriaal wordt bewerkt. Zand op het strand bevat in principe geen respirabel kwartsstof.

Grenswaarden
Vanaf januari 2001 is de grenswaarde voor kwartsstof 0,075mg/m3

Risico’s
Onderzoek heeft aangetoond dat langdurige blootstelling aan kwartsstof (gem. diam. 0,004mm) stoflongen (silicose) kan veroorzaken. Bij geringere blootstelling kan kwartsstof irritatie of schade aan de luchtwegen veroorzaken. Kwartsstof is opgenomen in de lijst van kankerverwekkende stoffen van het Ministerie SZW

Beleidsmaatregel over kwartsstof
Zoals hierboven vermeld is kwartsstof opgenomen in de lijst van kankerverwekkende stoffen van het Ministerie SZW.
In het Arbobesluit worden onder hoofdstuk 4 afdeling 2 aanvullende voorschriften gegeven voor kankerverwekkende of mutagene stoffen en kankerverwekkende processen.
In artikel 4.18 van het Arbobesluit wordt ingegaan op het voorkomen of beperken van blootstelling hieraan. Artikel 4.18 is verder uitgewerkt in de beleidsregel 4.18-4 met de daarbijbehorende bijlage 13. Deze beleidsregel is specifiek gericht op de bouw. Verder is deze beleidsregel overgenomen door de Waterbouw en daarom ook opgenomen in bijlage 28. In deze beleidsregel en bijlage worden allerlei werkzaamheden en maatregelen genoemd die men moet nemen om de risico’s te beperken tot een aanvaardbaar niveau.

De genoemde werkzaamheden in tabel 1 van bijlage 13 komen in de Waterbouw niet vaak voor. Hier komt men in de Waterbouw dus niet veel verder mee.
Tabel 2 van bijlage 13 heeft de titel “De keuze van een ademhalingsbeschermingsmiddel bij een gegeven maximale concentratie kwarts in de omgevingslucht”. Deze tabel kan als uitgangsbasis dienen voor de eventueel te gebruiken ademhalingsbeschermingsmiddelen maar dan moet wel eerst vastgesteld worden wat de concentratie kwartsstof in de omgevingslucht is. Zie verder de hieronder aangegeven paragraaf.

Luchtkwaliteitsmetingen
Om de werkzaamheden die hierboven genoemd zijn onder het kopje “Stof en Waterbouw” veilig te kunnen uitvoeren m.b.t. adembescherming zal men eerst moeten bepalen wat voor soort stof er in de lucht hangt en wat de concentratie hiervan is. Deze metingen onder een aantal verschillende condities verrichten (windstil, veel wind etc.). Als de metingen op diverse locaties en onder diverse omstandigheden zijn uitgevoerd kan men in de Waterbouw waarschijnlijk ook tot een standaardisatie komen voor de maatregelen die genomen dienen te worden om de blootstelling aan mogelijk aanwezig kwartsstof en/of fijn stof (zie volgende paragraaf) te beperken tot een niveau dat onder de wettelijke grenswaarden ligt. Tot die tijd zal de individuele aannemer zelf metingen moeten (laten) verrichten naar fijn stof en kwartsstof om de juiste maatregelen vast te stellen voor de bovengenoemde werkzaamheden.

Maatregelen

• Bij werkzaamheden waarbij blootstelling aan kwartsstof mogelijk is, gelden er nadere voorschriften met betrekking tot het opstellen van de risico-inventarisatie en -evaluatie (zie Arbobesluit artikel 4.13 ). Deze RI&E dient opgesteld te worden door een gecertificeerde deskundige of een Arbodienst.
• Een nevenverplichting is het doeltreffend voorlichten en instrueren van werknemers over de risico’s van blootstelling aan kwartsstof en over de maatregelen om ze weg te nemen.
• De basismaatregel om inademing van kwartsstof te voorkomen of in ieder geval te beperken bestaat uit de volgende werkzaamheden. Men dient al het mogelijke in het werk te stellen om het opwaaien van stof te voorkomen. Een van de eerste zaken waarvan gebruik gemaakt kan worden is water om de oppervlakte waar vanaf het stof kan opwaaien vochtig te houden middels besproeiing. Een andere basis maatregel is het afdekken van oppervlakken waar vanaf stof kan opwaaien. Denk hierbij aan droogtransport via laadbakken van vrachtwagens, open beunen van beunschepen etc.
• Luchtkwaliteitsmetingen (laten) verrichten naar kwarts om te bepalen wat voor soort stof er in de lucht hangt en wat de concentratie hiervan is.
• Indien er via de luchtkwaliteitsmetingen is vastgesteld dat de waarden van kwarts boven de grenswaarden liggen dan dient men het eventueel in te zetten materieel (laadschoppen, bulldozers, graafmachines etc.) te voorzien van een overdruksysteem met een filterunit om de betreffende stoffen uit de lucht te filteren.
• De laatste optie in dit proces is het verstrekken van persoonlijke beschermingsmiddelen in de vorm van adembescherming. Voor het bepalen van de juiste adembescherming heeft men de gegevens nodig uit de eerder genoemde luchtkwaliteitsmetingen. Daarna kan men aan de hand van tabel 2 uit bijlage 13 (behorende bij Waterbouw beleidsregel 4.18-4) de juiste adembeschermingsmaatregelen bepalen .
  
  

Begripsbepaling
Fijn stof is een vorm van deeltjesvormige luchtverontreiniging. Fijn stof is een complex mengsel van deeltjes van verschillende grootte en van diverse chemische samenstelling. Tot fijn stof worden in de lucht zwevende deeltjes kleiner dan 10 micrometer (< 0,01 mm) gerekend.

Een veel gebruikte afkorting voor fijn stof is PM. PM staat voor de Engelse term Particulate Matter. Afhankelijk van de doorsnede van de stofdeeltjes wordt gesproken van PM₁₀ voor deeltjes met een doorsnede tot 10 micrometer (µm) of van PM_2,5 voor deeltjes met een doorsnede tot 2,5 micrometer. Deeltjes met een diameter onder de 10 µm dringen bij inademing in de longen door.

Fijn stof is in chemisch opzicht geen eenduidig en eenvoudig begrip. Belangrijke bestanddelen zijn bodemstof, zeezout en van antropogene, dat wil zeggen door menselijk handelen veroorzaakte, emissies afkomstige bestanddelen. Fijn stof heeft verschillende oorsprongen, deze zijn bepalend voor de schade die fijn stof veroorzaakt. Zo lijkt fijn stof dat veroorzaakt wordt door menselijk handelen (bijvoorbeeld de uitstoot door verkeer) schadelijker voor de gezondheid dan stofdeeltjes die uit de natuur afkomstig zijn, (bijvoorbeeld uit de bodem).

De hierboven geplaatste grafiek is bedoeld om een globaal inzicht te geven waar de fijn stof vandaan komt

In deze paragraaf zullen wij ons beperken tot de groep “bodemstof”

Grenswaarde voor fijn stof
Europese normen voor fijn stof (PM₁₀) vanaf 2005 en 2010.

risico’s
Fijn stof is één van de meest schadelijke stoffen die luchtverontreiniging veroorzaken. De kleine zwevende deeltjes (< 0,01 mm) komen bij inademing in de longen terecht. In de longen treedt schade op, maar het mechanisme waardoor dit gebeurt is niet precies bekend.

• Beschadigen van de longen

Maatregelen

• De basismaatregel om inademing van fijn stof te voorkomen of in ieder geval te beperken bestaat uit de volgende werkzaamheden. Men dient al het mogelijke in het werk te stellen om het opwaaien van stof te voorkomen. Een van de eerste zaken waarvan gebruik gemaakt kan worden is water om de oppervlakte waar vanaf het stof kan opwaaien vochtig te houden middels besproeiing. Een andere basis maatregel is het afdekken van oppervlakken waar vanaf stof kan opwaaien. Denk hierbij aan droogtransport via laadbakken van vrachtwagens, open beunen van beunschepen etc.
• Luchtkwaliteitsmetingen (laten) verrichten naar fijn stof om te bepalen wat voor soort stof er in de lucht hangt en wat de concentratie hiervan is.
  
• Indien er via de luchtkwaliteitsmetingen is vastgesteld dat de waarden van fijn stof boven de grenswaarden liggen dan dient men het eventueel in te zetten materieel (laadschoppen, bulldozers, graafmachines etc.) te voorzien van een overdruksysteem met een filterunit om de betreffende stoffen uit de lucht te filteren.
  
• De laatste optie in dit proces is het verstrekken van persoonlijke beschermingsmiddelen in de vorm van adembescherming. Voor het bepalen van de juiste adembescherming heeft men de gegevens nodig uit de eerder genoemde luchtkwaliteitsmetingen. Daarna kan men de juiste adembeschermingsmaatregelen bepalen (zie paragraaf 12.10.5.7) .
  

N.b. voor de maatregelen van fijnstof in lasrook zie paragraaf over lasrook ((giftige)gassen en deeltjes).

Verwijzingen naar wettelijk kader

• lijst met aanverwante artikelen van leeswijzer Fijn stof/kwartsstof
  

Verwijzingen binnen Arbocatalogus:

• zie Leeswijzer AB art. 4.18 - Fijn stof/kwartsstof
  
• Bijlage 28: BR 4.18-4 - Doeltreffende beheersing van blootstelling aan kristallijn respirabel kwarts
  
• Bijlage 28: BR bijlage 13 - behorend bij beleidsregel 4.18-4 van het Arbobesluit

Oeverwerk
Onder oeverwerk worden alle werkzaamheden verstaan die plaatsvinden op de scheiding van wal en water. Hierbij kan gedacht worden aan het plaatsen van damwanden, oeverbeschoeiingen, steenzetwerk en werken aan natuurlijke oevers.

Toelichting
Bij oeverwerken werkt men vanaf het land vaak op een helling, vanaf het water wordt vaak gewerkt vanaf een dekschuit of ponton. Vaak is de dekschuit of het ponton voorzien van een hijsmiddel (kraan of bok) voor schoeiingwerk. Dit hijsmiddel is onder andere nodig voor het inheien of spuiten van schoeiingpalen.

Oeverbescherming
Oeverbescherming is het geheel van maatregelen om de oevers van binnenwateren zoals rivieren, vijvers, sloten, jachthavens en kanalen te beschermen. Oeverbescherming kan op meerdere wijzen geschieden, afhankelijk van de aard van het binnenwater, het aanwezig zijn van scheepvaart enzovoort. Er bestaan diverse systemen van oeverbescherming, waaronder:

• Het gebruik van damwanden die gewoonlijk uit staal zijn vervaardigd;
• Het storten van natuursteen langs de oevers;
• Het gebruik van beschoeiingen uit hout, vlechtwerk, kunststof en dergelijke;
  N.B. Een beschoeiing is een oeverbescherming bestaande uit een loodrechte wand die het afkalven van de oever in het water tegengaat. Dit afbrokkelen van de oever treedt op zowel door het wegzakken van de oevergrond in het water (door hoogteverschillen en het meevoeren van grond door regen e.d.) als door het continue klotsende water tegen de oever.
• Het toepassen van geleidelijk aflopende oevers die versterkt worden door rietaanplant of iets soortgelijks.

Soms wordt een damwand aangebracht die iets vooruitgeschoven is ten aanzien van de eigenlijke oever, en die hier en daar openingen bevat. In de luwte tussen damwand en oever kan zich dan natuurlijke begroeiing ontwikkelen, terwijl de oever toch beschermd wordt. Dit gebeurt bijvoorbeeld bij kanalen. Onder oeverbescherming wordt niet verstaan: zeeweringen, rivier- en binnendijken.

Bescherming van zeeweringen, rivier- en binnendijken.
Hieronder volgt een specificatie van een bescherming van zeeweringen, rivier- en binnendijken zoals deze veel voorkomt:
De buitenzijde is bekleed met klei, afgedekt met een filterlaag en daarop steenbestorting onder de laagwaterlijn, bekleding met stenen tot de stormvloedlijn, asfaltbeton en/of bitumen op de glooiing en gras op de dijk zelf. N.B. zie voor het gebruik van de bekleding met stenen de opmerking hieronder.

Specificatie van de stenen voor de bekleding van bodem- dijk- en oeverbescherming
Voor bodem-, dijk- en oeverbekleding is in Nederland op grote schaal natuursteen toegepast waaronder veel basaltblokken en -zuilen. De harde natuursteen kent vele civieltechnische voordelen. De winning hiervan leidt echter tot uitputting van de natuurlijke voorraad. In de praktijk wordt natuursteen vooral toegepast in de hergebruikte vorm. De toepassing van nieuwe voorraden natuursteen gebeurt alleen bij specifieke constructieoplossingen. Naast de winning van de natuursteen heeft ook het transport vanaf de groeven in het buitenland nadelige effecten. Vanwege bovengenoemde aspecten, de beperkte verkrijgbaarheid en arbeidsintensieve aanleg worden natuursteenelementen steeds minder toegepast. Ze worden nog wel veelvuldig aangetroffen in bestaande werken.
Momenteel worden fabrieksmatig geproduceerde betonnen bekledingselementen op zeer grote schaal toegepast en zullen in de toekomst de natuursteenelementen grotendeels vervangen. De steenbekledingen worden veel gebruikt in combinatie met geotextielen. N.B. zie voor een overzicht van de verschillende producten voor bodem-, oever- en dijkbekleding paragraaf 35.3 van bijlage 35.

Inleiding m.b.t. steenzetwerk
Zoals in de inleiding reeds is aangegeven worden voor de bekleding van bodem-, dijk- en oeverbescherming vaak stenen gebruikt. Vroeger was dat hoofdzakelijk natuursteen waaronder veel basalt. Tegenwoordig worden voor nieuw bekledingswerk veelal fabrieksmatig geproduceerde betonnen bekledingselementen gebruikt. Op specifieke projecten en ook bij reparatie van bestaande bekledingen wordt echter nog steeds gewerkt met natuursteen.

Handmatig en mechanisch steenzetten
Van oudsher werden de basaltzuilen handmatig gezet. Dit gebeurde door een specifieke groep mensen die zich door de jaren heen altijd bekwaamd heeft in dit vak. De kennis en ervaring werden tijdens het werk overgedragen van de oudere op de jongere generaties.

standbeeld steenzetter Afsluitdijk


echte steenzetter aan het werk

Het handmatig steenzetwerk is fysiek zwaar en dient op een bepaalde manier te gebeuren om geen fysieke overbelasting te veroorzaken. Vanwege de fysieke belasting heeft men gezocht naar manieren om het handmatig zetten te vervangen door mechanisch zetten. Voor het grootste deel is dit ook gelukt. Zoals reeds aangegeven stapt men bij nieuwe projecten veelal over naar betonnen bekledingselementen die bij een juist ontwerp mechanisch gezet kunnen worden. Bij het zetten van natuursteen waaronder veel basaltzuilen was dit niet zo eenvoudig maar toch is men er in geslaagd om de wat grotere basaltzuilen (gradatie 30/40) in principe mechanisch te zetten. Voor het mechanisch zetten van natuurstenen zijn echter wel de volgende ontwerpvoorwaarden van belang:

• Het talud mag niet te stijl zijn (maximaal 1:2,5);
• Men moet ruimte hebben voor het opstellen van en het werken met de kraan benodigd voor het mechanisch zetten (n.b. dit laatste geldt natuurlijk ook voor het zetten van fabrieksmatig geproduceerde betonnen elementen)

Voor de kleinere basaltzuilen (gradatie 20/30) heeft men echter nog steeds geen juiste techniek gevonden om deze ook mechanisch goed te kunnen zetten. Voor een kwalitatief goed eindresultaat moeten de stenen voldoende tegen elkaar aansluiten dus zonder al te veel ruimte. Bij de kleinere basaltstenen lukt dit niet bij het mechanisch zetten. Verder vallen de kleinere basaltstenen bij het mechanisch zetten vaak om wat veel correctiewerk veroorzaakt en fysiek zwaar werk is.

Algemene informatie over het aandeel steenzetten uitgevoerd door de Waterbouw

Steenzetters in de sector Waterbouw
Het bekleden van bodem-, dijk- en oeverbescherming met natuursteen (onder andere basaltzuilen) bij nieuwe projecten waar dit nog van toepassing is en verder bij reparatie van bestaande bekledingen wordt hoofdzakelijk uitgevoerd door de steenzetters die werkzaam zijn in de sector Waterbouw.

Het aantal steenzetters in de Waterbouw
In de Waterbouw is de groep steenzetters (anno 2015) circa 40 man. In het totaal werken er in de Waterbouw circa 6300 werknemers. Het percentage steenzetters is dus circa 0,6% van het totaal aantal werknemers in de Waterbouw. N.B. Het steenzetten gebeurt hoofdzakelijk in de periode van april tot september. In het overige deel van het jaar worden de steenzetters uit Waterbouw meestal elders ingezet.

In welk deel van het totaal aan dijk- en oeverbekleding wordt nog gewerkt met natuursteen?
Van het totaal aan dijk- en oeverbekleding wordt (anno 2015) voor slechts circa 5% gewerkt met natuursteen. De overige bekledingen bestaan uit fabrieksmatig geproduceerde betonnen elementen, asfalt etc.

Mechanisch versus handmatig steenzetten
Zoals eerder aangegeven worden tegenwoordig veel betonnen bekledingselementen gebruikt die in principe mechanisch worden gezet. Voor natuursteen is de stand van zaken als volgt:
Er is de afgelopen jaren door de Waterbouw veel tijd en inspanning besteed om te proberen het handmatig zetten van natuursteen te vervangen door mechanisch zetten.
De grotere gradatie natuursteen (30/40) kan mechanisch gezet worden met een hydraulische tang. Wel is hierbij van belang dat het talud niet steiler is dan 1:2,5 en dat men voldoende ruimte heeft voor het gebruik van een kraan (n.b. het laatste geldt ook voor de betonnen bekledingselementen). Zoals reeds aangegeven onder het deel algemeen wordt nog een deel van de natuursteen (basaltzuilen) handmatig gezet. Het gaat hierbij om de gradatie 20/30.
De Waterbouw vindt het van groot belang om de fysieke belasting tot een minimum te beperken. Hiervoor dient waar mogelijk het handmatig steenzetten vervangen te worden door mechanisch steenzetten. Waar dit nog niet kan dus waar nog handmatig gezet moet worden dient dit zo veilig en gezond mogelijk plaats te vinden. Om bovenstaande kracht bij te zetten heeft de Vereniging van Waterbouwers een eigen beleidsregel opgesteld. Een en ander is vastgelegd in de “Richtlijn Waterbouw m.b.t. handmatig steenzetten” (zie bijlage 35 paragraaf 35.1).
N.B. Zie voor de overige informatie m.b.t. pogingen om over te gaan tot mechanisch zetten paragraaf 35.2 “Overzicht mechanische methoden steenzetten” van bijlage 35.

mechanisch zetten met hydraulische steenzettang

Conclusie:
De overgang van handmatig- naar mechanisch steenzetten is voor een deel gelukt maar nog niet voor het deel natuursteen met de gradatie 20/30. Het handmatig steenzetten is fysiek zwaar maar blijft binnen aanvaardbare normen indien dit op de juiste wijze wordt gedaan.

Risico

• Te hoge fysieke belasting
  N.B. de overige risico’s bij het steenzetten worden behandeld in paragraaf 21.9.2 “Overige facetten en risico’s”

Maatregelen
Hieronder volgt een overzicht met maatregelen in de volgorde van de arbeidshygiënische strategie. De maatregelen zijn gericht op het zoveel mogelijk reduceren van de fysieke belasting bij het zetten van natuursteen:

A - Bronmaatregelen
Hieronder de bronmaatregelen op een rij:

• Mechanisch zetten van basaltzuilen (natuursteen) met de gradatie 30/40 bij een talud niet steiler dan 1:2,5;
• De sector Waterbouw volgt de informatie van eventuele andere/nieuwe technieken m.b.t. het steenzetten om indien mogelijk ook de basaltzuilen met de gradatie 20/30 in de toekomst mechanisch te kunnen zetten. Hierbij worden ontwikkelingen in andere verwante sectoren ook meegenomen;
• Periodiek overleg met opdrachtgevers om te komen tot ontwerpen en uitvoeringsmethoden waarbij zoveel mogelijk bekledingen mechanisch gezet kunnen worden;
• Waar mogelijk in de aanbestedingsfase aansturen op uitvoeringsmethoden die essentieel zijn voor een verantwoorde omgang met fysieke belasting in de uitvoeringsfase.

B - Collectieve maatregelen
Collectieve maatregelen die de sector Waterbouw heeft genomen om te zorgen dat basaltzuilen (natuursteen) met de gradatie 20/30 handmatig gezet kunnen worden binnen aanvaardbare normen m.b.t. fysieke belasting:

• In 2013 hebben alle steenzetters in de sector Waterbouw een cursus gevolgd hoe men op de juiste manier de basaltzuilen moet zetten. Hierbij wordt vooral gewezen op het belang van het op de juiste manier gebruiken van het zetijzer. Verder wordt ook aangegeven om de stenen in geen geval te tillen maar altijd te rollen of te schuiven. N.B. In 2013 is via onderzoek, gevolgd door aanvullend onderzoek in 2015 vastgesteld dat als men de methode, die behandeld is in de training, opvolgt de fysieke belasting binnen aanvaardbare normen blijft;
• De Waterbouw zal de belangrijkste punten uit bovengenoemde training jaarlijkse met eventuele “up dates” onder de aandacht blijven brengen van alle steenzetters in de Waterbouwsector;
• Bij nieuwe medewerkers en medewerkers die bijscholing nodig hebben zal de werkgever zorgen dat de training (opnieuw) gevolgd wordt;
• Voldoende toezicht en training bij leerlingen;
• De werkgever zorgt bij het handmatig steenzetten voor een juiste verhouding tussen werk- en rust/eet/drinkpauzes. De uitgangspunten hierbij zijn als volgt:
  
  
  • Bij een 5 daagse werkweek:
    
    
    • Van de 8 urige werkdag wordt totaal 6 uur echt gewerkt;
    • De overige 2 uur worden ingevuld door minimaal 4 eet/drink- en/of rustpauzes.
  • Bij een 4 daagse werkweek:
    
    
    • Van de 10 urige werkdag wordt totaal 7,5 uur echt gewerkt;
    • De overige 2,5 uur worden ingevuld door minimaal 6 eet/drink- en/of rustpauzes.

N.B. Voorbeelden van de dagindeling van een 4 en 5 daagse werkweek zijn uitgewerkt in paragraaf 35.4 van bijlage 35;

C - Individuele maatregelen

• Zorgen voor een goede werkvolgorde en juiste frequentie bij de afwisseling van de werkzaamheden (het uitzoeken van de stenen, plaatsen van de stenen, controle eindresultaat etc.);
  N.B. Bij de langere aaneengesloten werkperiodes kan men tussendoor even stoppen voor het controleren van de hoogtes en ook de overige zaken m.b.t. het steenzetwerk. Tevens kan men tijdens deze korte stops even de rug strekken (circa 10 minuutjes).
• Waar mogelijk gebruik van steenzettersklem;
• Een zetijzer gebruiken dat niet zwaarder mag zijn dan 6,5kg;
• Het klaarleggen van het materiaal met een kraan boven op de glooiing en gebruik maken van de zwaartekracht bij het plaatsen van de stenen om zo de krachtsinspanning zo klein mogelijk te houden;
• Altijd minikraan in de buurt;
• Alert op weer en andere externe factoren (zie items in paragraaf 21.9.2).

Het uitzoeken van de juiste stenen


gebruik van stootijzer

D – Persoonlijke beschermingsmiddelen
Bij het steenzetten worden buiten de standaard PBM’s alleen specifieke werkhandschoenen met een goede grip (stroef oppervlak) voorgeschreven.

Toelichting
Bij zetwerk wordt steeds vaker gebruik gemaakt van een mobiele kraan waarmee de te plaatsen stenen/zuilen/blokken worden gemanipuleerd. Deze kraan staat bij draagkrachtige ondergrond op banden om te voorkomen dat het gemaakte werk wordt beschadigd. Bij wat minder draagkrachtige ondergronden (kleidijken etc.) worden rupskranen gebruikt. De machines werken vrijwel altijd vanaf een bouwweg net boven het werk.

Risico
kantelen van machines

Maatregelen

• Zorg dat de machines gekeurd zijn voor het hijsen van lasten;
• Wees bedacht op het feit dat het maximum hefvermogen bijvoorbeeld bij het werken op een talud door de schuine stand sterk vermindert;
• Gebruik de juiste knijpers en zorg dat deze niet, door welke oorzaak dan ook, uit de lasthaak kunnen lichten (een korte ketting van drie schalmen verhindert dit al);
• Voor de algemene maatregelen m.b.t. hijswerk zie paragraaf 12.8.7 “Hijswerkzaamheden”.

Bij het uitvoeren van zetwerk op dijklichamen

Risico
Te water raken door golfslag

Toelichting
Bij het uitvoeren van zetwerk op dijklichamen werkt men vanuit de teen van de dijk naar de kruin. De teen staat vaak bloot aan golfslag, hetzij vanuit zee (zeegang en deining), hetzij veroorzaakt door langsvarende schepen.

Maatregelen
Breek golven zo mogelijk voordat deze het gebied bereiken waar het zetwerk wordt uitgevoerd en laat schepen zeer langzaam passeren. Dit laatste dient te worden gemeld aan de bevoegde autoriteiten en kenbaar gemaakt te worden door plaatsing van aanduidingen op de oevers.
Let hierbij op schepen met een grote diepgang ten opzichte van de beschikbare waterdiepte. Met name de hekgolf kan dan hoog de wal oplopen.

Zetwerk talud, golfslag

Bij het uitvoeren van oeverwerkzaamheden vanaf een ponton

Risico
Te water raken door onverwachte bewegingen van het ponton of door het verstappen

Toelichting
Men kan bij werkzaamheden vanaf een ponton te water raken door onder andere de volgende oorzaken:

• Door onverwachte bewegingen van het vaartuig waarop men aan het werk is.
  
  
  • veroorzaakt door golfbewegingen van andere vaartuigen;
  • veroorzaakt door werkzaamheden die vanaf het ponton worden uitgevoerd en waarbij plotseling grote krachten kunnen vrijkomen (bijvoorbeeld bij het trekken van palen);
  • veroorzaakt door verkeerd aanleggen van andere vaartuigen.
• Door verstappen/struikelen.

Maatregelen

• Zorg dat reddings/werkvesten worden gedragen bij werkzaamheden die vanaf een dekschuit of ponton worden uitgevoerd;
• Let op de omgeving, onderbreek de werkzaamheden voor korte tijd indien nodig;
• Voor het zoveel mogelijk voorkomen van golfbewegingen van andere schepen zie maatregelen bij eerder genoemd risico;
• Zorg bij het trekken van oude palen dat dit bij voorkeur vanaf de kant plaats heeft. Gebruik een hulpbok als palen erg vast blijken te zitten;
• Zorg voor een opgeruimde werkplek, ruim slangen, kabels en afvalmateriaal op.

Risico
Verstappen

Toelichting
Bij oeverwerk kan het voorkomen dat men met lieslaarzen vanuit het water werkt. Gaten in de bodem en oneffenheden zijn dan niet zichtbaar. Naast het gevaar van verstappen is hier ook sprake van verdrinkingsgevaar. Immers het opstaan met een volledig volgelopen waadbroek kan moeilijk zijn. Bij zetwerk wordt het talud eerst bekleed met grotere stenen. Daarna worden de overgebleven openingen opgevuld met kleinere stenen. Bij het lopen over het talud is eigenlijk altijd sprake van het lopen over ongelijke oppervlaken.

Maatregelen

• Bij gebruik van waadbroeken is het belangrijk om voorzichtig te lopen en niet eerder een voet te belasten dan nadat u zeker bent van voldoende stevigheid van de bodem;
• Bij het lopen over het talud alleen op de koppen van de grote stenen lopen. Door het veilig lopen over de glooiing kan men verstappen, struikelen en/of vallen voorkomen.

Risico
Bijten

Toelichting
Bij het herinrichten van oevers kan het voorkomen dat in de oever holen zijn gevormd door ratten of andere dieren. Daarnaast kunnen muskusratten en andere dieren (denk b.v. aan sommige soorten slangen) nesten hebben gebouwd op de oever. Deze dieren zullen hun territorium gaan verdedigen.

Maatregelen

• Wees bedacht op holen in de oever, speciaal wanneer blijkt dat in het gebied waar gewerkt wordt oeverbewoners actief zijn.
• Werk bij voorkeur alleen overdag.
• Let op sporen als het werk in de ochtend wordt begonnen.

Risico
Beknellingsgevaar

Toelichting
Tijdens opslag en verwerken van stenen op een glooiing is er altijd het gevaar dat een steen kan gaan rollen.

Maatregelen

• Bij opslag de stenen zo plaatsen dat deze niet ongecontroleerd kunnen wegrollen;
• Bij het verwerken van de stenen altijd alert zijn op het feit dat een steen kan wegrollen als er iets mis gaat.