13 Gezondheidszaken

Begripsbepaling
Een definitie van gezondheid is moeilijk te geven. Gezond zijn betekent het ontbreken van ziekten of aandoeningen. Een volledige (100%) gezondheid komt zelden voor. Praktisch betekent ‘gezond zijn’ dat men heeft vastgesteld dat een werknemer geschikt is om volledig arbeid te verrichten. Het gaat dan om 100% arbeidsgeschiktheid, ongeacht bepaalde gezondheidsklachten. Daarbij mag de (slechte) gezondheid van een werknemer ook geen bedreiging voor derden vormen.

Wettelijk kader
De Arbowet stelt: De werkgever voert een zo goed mogelijk arbeidsomstandighedenbeleid en moet de arbeid zodanig organiseren dat daarvan geen nadelige invloed uitgaat op de veiligheid en de gezondheid van de werknemer;
De werkgever voert, binnen het algemene arbeidsomstandighedenbeleid, een beleid met betrekking tot het ziekteverzuim van de werknemers.
Onderdeel van dit beleid is in ieder geval:

• het zoveel mogelijk voorkomen of beperken van ziekte van werknemers;
• het begeleiden van werknemers die door ziekte niet in staat zijn hun werk te verrichten.

De werkgever stelt voorts de werknemers periodiek in de gelegenheid een arbeidsgezondheidskundig onderzoek te ondergaan, dat erop is gericht de risico’s die de arbeid voor de gezondheid van de werknemers met zich brengt zoveel mogelijk te voorkomen of te beperken.

Toelichting
In eenvoudiger bewoordingen gesteld, dient de werkgever te zorgen voor het volgende:

• Arbeid is zo veilig en zo gezond mogelijk.
• Een arbobeleid geïntegreerd in het bedrijfsbeleid
• Een verzuimbeleid, als aanvulling op het arbobeleid
• Medisch onderzoek, gericht op risico’s van het werk.

Werkgeverstaak
De arbeidsomstandigheden mogen de gezondheid van werknemers niet schaden. Een goede gezondheid van medewerkers bevordert tevens het welzijn bij de arbeid. De gezondheid van mensen wordt echter niet alleen door het werk bepaald. Wat in privé-tijd gebeurt is van even groot belang. De optelsom van beiden zou overbelasting en ziekte kunnen veroorzaken. Als daar iets mis gaat is de werkgever op grond van huidige regelgeving, in het kader van verplichte verzuimbegeleiding, mede verantwoordelijk voor het herstel.

Privé
Een werkgever heeft echter te maken met het scherpe onderscheid tussen werktijd en privé-tijd. Hij heeft weinig invloed op en geen verantwoordelijkheid voor hetgeen medewerkers in hun vrije tijd doen. Hij mag echter wel verlangen dat de werknemer zijn arbeidskracht voldoende ter beschikking houdt.

Stationering
Zodra men wordt gestationeerd op een afgelegen locatie, waar men moet overnachten of bij werken in het buitenland, is het scherpe onderscheid tussen werk en privé verdwenen. Er kunnen zich andere risico’s voor de gezondheid aandienen, alsook kan de gezondheidszorgvoorziening te wensen over laten. Werkgever en werknemer zullen extra maatregelen moeten treffen om die risico’s het hoofd te bieden.
Aan boord van zeeschepen is de bemanning per definitie ingekwartierd en afhankelijk van de door de werkgever geboden gezondheidszorg.

Zeeschepen
De gezondheid van werknemers aan boord van zeeschepen is niet alleen een arbozaak, maar ook een bemanningszaak. Ieder die aangemonsterd is, moet medisch zijn gekeurd. Afhankelijk van de duur van de reis en het type schip, zal ook een ‘scheepsarts’, in elk geval een gezondheidsdeskundige, mee op reis gaan. Op Nederlandse zeeschepen is de zorg voor de gezondheid van de opvarenden opgedragen aan de gezagvoerder. In de praktijk wordt vaak de eerste stuurman met de praktische uitvoering van deze taak belast. Deze moet beschikken over het certificaat Scheepsgezondheidszorg-O (=Onbeperkt).
Op baggerschepen kan worden volstaan met de medische kennis van de kapitein en andere leidinggevenden, die zij verplicht in hun opleiding hebben gehad. De zorg voor de gezondheid betreft ook het verstrekken van goed voedsel, zuiver drinkwater en het garanderen van (andere) hygiënische omstandigheden. Daarmee wordt besmettingsgevaar tot een minimum beperkt. Dit zorggebied staat sinds enige jaren bekend onder het term ‘voedselveiligheid’.

Gezondheidsbeleid
In dit hoofdstuk wordt aandacht geschonken aan de werkgeverstaak op het gebied van gezondheid in het algemeen. Tevens wordt aandacht gegeven aan gezondheidsbedreigingen in verre landen. Bij uitzending naar die landen is een tijdig contact met deskundige instanties, zoals het Havenziekenhuis in Rotterdam, afdeling Travelcare, noodzakelijk.
Voor een optimale inzetbaarheid van medewerkers zijn maatregelen nodig die de gezondheid garanderen en bewaken. Met een goed preventiebeleid krijgen ziekten geen kans, mede door het bewaken van een goede hygiëne.
Denk daarbij ook aan het voorkomen van infectieziekten, zoals hepatitis en het stellen van regels voor alcohol- en drugsgebruik. Voorts zal het medicijngebruik zorgvuldig moeten worden bekeken. Dit mag de geestelijke gesteldheid van de persoon tijdens het werk niet nadelig beïnvloeden.

Hygiëne
In Nederland zijn we gewend aan schoon water uit de kraan en de beschikbaarheid van goed voedsel. Ook aan boord van schepen is de kwaliteit meestal voldoende gegarandeerd. Echter afhankelijk van lokale situaties in vreemde landen zal extra aandacht aan de kwaliteit van water en voedsel moeten worden besteed.
Daarbij is hygiëne, zowel persoonlijk als bedrijfsmatig (o.a. voedselveiligheid), een uitermate belangrijk aandachtspunt.

Eerste hulp
Ook de hulp bij ongevallen zal op een afgelegen locatie meer aandacht vergen dan gebruikelijk. Dat is mede afhankelijk van de overheidshulp die al dan niet beschikbaar is en van de opkomsttijd van hulpdiensten.

In het volgende hoofdstuk wordt nader ingegaan op:

• Medisch en arbeidsgezondheidskundig onderzoek.
• Eerste hulpverlening (mensen en materieel)
• Enkele algemeen erkende besmettingsgevaren.
• Preventieve maatregelen.
• Hygiëne op de locatie of aan boord.
• Enkele algemene arbeidsgerelateerde gezondheidsrisico’s.

Verwijzing naar wettelijk kader:
AW art 3: arbobeleid, veiligheid en gezondheid

Verwijzing algemeen:
AI blad 1: Arbo- en verzuimbeleid

Een medisch onderzoek kan bestaan uit het controleren en beoordelen van lichaamsfuncties en het bevragen van de ziektegeschiedenis van een persoon, uitgevoerd door een arts of specialist.
Een werkgever mag niet naar eigen goeddunken een medisch onderzoek laten uitvoeren. De Wet op de medische keuringen geeft aan dat er een strikte noodzaak moet zijn en een relatie met de functie-eisen. Deze zijn per taak of functie vastgelegd in medische onderzoeksprotocollen.
Er zijn voor functies aanstellingskeuringen (de eerste keer) en periodieke keuringen (herhaling, controle) vastgesteld.

Arbeidsgezondheidskundige onderzoeken, in het kader van het Arbobesluit, moeten wettelijk verplicht worden aangeboden. Dat geldt voor functies die in de onderstaande situaties worden uitgeoefend. Een werknemer mag een onderzoek weigeren, maar mag dan niet de taak of functie uitoefenen waarvoor medisch onderzoek een wettelijke voorwaarde is, zoals bij asbestsaneringen.

Medische keuring zeevaart
Elke zeevarende dient medisch onderzocht te zijn. In het monsterboekje zijn de verrichte medische onderzoeken aangetekend.
De keuring bestaat uit twee onderdelen: een algemene lichamelijke keuring en de keuring van ogen en oren. De lichamelijke keuring zeevarende wordt gedaan door huisartsen of geregistreerde bedrijfsartsen. De ogen- en orenkeuringen worden gedaan door medisch specialisten.

Tabel keuring zeevarende (Zeevaartbemanningsbesluit art. 108)

* mag niet de eigen huisarts zijn

Om het geldig vaarbewijs te verkrijgen en te behouden is vooraf een medisch onderzoek vereist. Bij een leeftijd van 50+ jaar moet dit onderzoek elke vijf jaar worden herhaald. Bij 65+ jaar moet dit elk jaar.
Het medisch onderzoek is verplicht bij Groot vaarbewijs en Rijnpatent, bij Klein vaarbewijs, kan men met een ‘Eigen Verklaring’ volstaan.

Voor verblijf in de tropen en soortgelijke gebieden, dient men zich tijdig te laten keuren en de nodige inentingen te halen. Dit is de z.g. tropenkeuring. Afhankelijk van het gebied waar men naar toe gaat, zal dat doorgaans minstens zes weken tevoren moeten zijn. Zonder die inentingen komt men soms het land niet in. Het Havenziekenhuis te Rotterdam heeft zich gespecialiseerd in de gezondheidsrisico’s bij verblijf in derde wereldlanden.
Verblijf in de tropen of derde wereldlanden vormt een extra risico voor de gezondheid van mensen die gewend zijn aan de westerse gezondheidszorg en het gematigde klimaat. Daarbij moet men rekening houden met zaken als:
Men kan in deze gebieden ziekten oplopen die in Nederland zijn uitgebannen of nooit voorkwamen.
Medische zorg- en behandelingsmogelijkheden zijn in deze landen meestal beperkt en slecht toegankelijk.
Indien men ziek terugkeert in Nederland, blijkt kennis van tropenaandoeningen niet overal voldoende aanwezig.
De toegankelijkheid tot de Nederlandse gezondheidszorg vormt een probleem voor de verlofganger, die slechts beperkte tijd in Nederland verblijft.
Er is daarom een gezondheidsbeleid nodig voor mensen, die voor hun werk in het buitenland moeten verblijven.

Begeleidingsprogramma bij uitzendingen
De voornaamste kenmerken van het begeleidingsprogramma voor uitgezonden medewerkers (expatriates) en regelmatige luchtreizigers (frequent flyers), dat door het Havenziekenhuis wordt aangeboden, zijn:

• Goede voorbereiding; onder meer door een adequaat vaccinatieprogramma, juiste en verantwoorde malariaprofylaxe, verstrekking van noodmedicatie, een goede voorlichting en een gerichte keuring op risico’s.
• Het aanleggen van een centraal medisch dossier, waarin van elke medewerker de medische voorgeschiedenis en de situatie van de reiziger/expatriate. Dit centraal medisch dossier wordt regelmatig geactualiseerd en is 24 uur per dag toegankelijk.
• Elke medewerker krijgt bij uitzending zijn eigen medisch rapport met alle relevante medische informatie in het Engels mee. Dit is bedoeld voor situaties waarin elders medische hulp nodig is.
• De medewerker heeft de mogelijkheid om tijdens het verblijf in het buitenland de tropenartsen van (bijvoorbeeld) het Havenziekenhuis te consulteren via telefoon, E-mail of fax.
• Logistieke ondersteuning voor medische hulp tijdens verlof, waarbij aansluitend op de tropenkeuring, in principe nog dezelfde dag de overige specialisten kunnen worden geconsulteerd.
• Een medewerker die ziek uit het buitenland terugkeert heeft onmiddellijk toegang tot de tropenartsen en overige specialisten.

Verwijzing naar wettelijk kader:
AW art 18: arbeidsgezondheidskundig onderzoek

Verwijzingen algemeen:
* AI blad 1: Arbo- en verzuimbeleid
Havenpolikliniek

Begripsbepaling
Onder eerste hulp wordt verstaan die hulp die, in afwachting van deskundige hulp, op verantwoorde wijze door een geoefende leek (BHV-er of EHBO’er) kan worden verleend bij een plotseling optredende stoornis in de gezondheidstoestand van een persoon.

Wettelijk kader
Ten aanzien van Eerste Hulp Bij Ongevallen (EHBO) bij de arbeid gelden de algemene wettelijke verplichtingen van het Arbobesluit, afdeling Bedrijfshulpverlening (BHV).

Alle medewerkers die een taak in de hulpverlening hebben gekregen zijn per definitie BHV-ers. Een basis-BHV-er (iemand die de vier basistaken kan uitvoeren) heeft een 2-daagse opleiding gehad. Globaal 1 dag brandbestrijding (kleine blusmiddelen) en 1 dag eerste hulp (levensreddend handelen). Elke twee jaar moet er een korte herhaling zijn. BHV mag ook in deeltaken over verschillende personen worden opgesplitst, als het totaal aan bemensing maar voldoende is.
Een EHBO-diploma, volgens de criteria van de vereniging het Oranje Kruis, vergt een veel langere opleiding en bovendien moet het diploma geldig worden gehouden. Een gediplomeerde EHBO-er kan ook als een BHV-er zijn aangewezen, doch we zullen uit praktische overwegingen hem met de term EHBO-er blijven aanduiden.
Als externe medische hulp dichtbij is zullen eerste hulp verleners aan de minimum BHV-eisen moeten voldoen. Het Oranje Kruis-diploma EHBO is dan te zwaar en volstaan kan worden met een 1-daagse BHV-opleiding voor letselongevallen en levensreddend handelen.
Als medische hulp veraf is zal men zwaardere eisen aan de EHBO-er stellen en is het Oranje Kruis-diploma EHBO soms nog niet voldoende. Dat zal per situatie dienen te worden bekeken.

Op elke werklocatie en dus ook op elke projectlocatie moet hulpverlening bij ongevallen goed zijn geregeld. De projectleider draagt zorg voor het volgende:

• Zorg dat er voor het verlenen van eerste hulp doelmatige middelen zoals verbandtrommels e.d. aanwezig zijn.
• Markeer de plaatsen waar verbandtrommels, -kisten of -kasten aanwezig zijn.
• Indien medische hulp langer dan 15 min. weg is, zorg er dan voor dat een lokaal is ingericht voor het verlenen van EHBO.
• Zonodig moeten extra middelen aanwezig zijn voor het vervoer van getroffenen (zoals hijsbrancard).
• Op een projectlocatie waar gevaar voor verdrinking bestaat (bijvoorbeeld bij bemand baggermaterieel), moeten ook doelmatige middelen voor het redden van drenkelingen beschikbaar zijn.
• Bij het verrichten van werkzaamheden in besloten ruimten, waarin gevaar voor bedwelming, verstikking of vergiftiging bestaat, moeten doelmatige middelen aanwezig zijn (b.v. persluchtapparatuur bij wachtsman) en worden aangewend om een slachtoffer bij bedwelming, etc. onmiddellijk daarbuiten te brengen. De reddingsprocedure moet zijn beschreven als onderdeel van het BHV-plan.
• Op een projectlocatie moet gedurende de tijden waarop personen werkzaam zijn, ten minste één persoon aanwezig zijn die belast is met het verlenen van eerste hulp. Bij voorkeur is hij in het bezit van een geldig EHBO-diploma, anders tenminste een BHV-diploma.
• Eerste hulpverlening mag uitsluitend geschieden door een gediplomeerde BHV-er of EHBO’er, tenzij omstandigheden in het belang van de door een ongeval getroffene onmiddellijk ingrijpen of medewerken van anderen noodzakelijk maken.
• Iedere werknemer moet worden geïnformeerd wie op de locatie over een geldig EHBO-diploma beschikt.
• Een verbanddoos en een hijsbrancard moeten op de werklocatie en schepen aanwezig zijn. De opbergplaats moet duidelijk zijn aangegeven en bij de werknemers bekend zijn.
• Deze materialen blijven onder toezicht van de (Hoofd)Uitvoerder, resp. Kapitein/(Hoofd)Schipper of Chef Werkplaats, die er ook verantwoordelijk voor zijn dat de gebruikte EHBO-middelen worden aangevuld.
• Er moet (voordat de werkzaamheden aanvangen) een op de locatie afgestemde calamiteiten telefoonlijst worden zijn opgesteld om te worden opgehangen bij de telefoons aan boord en op het site office, e.d.

Neem bij het verlenen van eerste hulp altijd de volgende vijf punten in acht:

1. Let op het gevaar, mede in verband met de eigen veiligheid.
2. Ga na wat er is gebeurd/wat iemand mankeert.
3. Stel het slachtoffer gerust.
4. Zorg voor het oproepen van deskundige hulp.
5. Help het slachtoffer op de plaats waar deze zich bevindt.

Minimum aantal BHV-ers, EHBO-ers
Het is de verantwoordelijkheid van de Projectleider dat er voldoende BHV-ers en EHBO-ers op het project aanwezig zijn.
De bedrijfshulpverleners beschikken over een zodanige opleiding en uitrusting, zijn zodanig in aantal en zodanig georganiseerd dat zij hun taken (EHBO, brandbestrijding, ontruiming en opvang van hulpdiensten) naar behoren kunnen vervullen. Dit moet afgestemd zijn op de risico’s. Een RI&E vormt dus een goede basis om de kwantiteit en kwaliteit van de hulpverlening vast te stellen. Per project kan dit dus verschillen.

De volgende basisrichtlijnen zijn hierbij ondersteunend:

• Op elk project en aan boord van elk stuk bemand drijvend materieel dient per wacht minimaal 1 BHV-er beschikbaar te zijn en één van de aanwezige werknemers dient te beschikken over een geldig EHBO-diploma.
• Op kantoren tot 50 personen moet minstens één Bedrijfshulpverlener (BHV-er) aanwezig zijn.

Het beste kan men aan deze eis voldoen door te zorgen dat bedrijfshulpverleners op locatie naast hun BHV-diploma ook minimaal in het bezit zijn van een geldig EHBO-diploma.

Geldigheid EHBO-diploma
Het EHBO-diploma is een landelijk erkend diploma dat tot twee jaar na het behalen geldig blijft. Om het diploma geldig te houden moeten ook jaarlijks herhalingslessen worden gevolgd.
Door het bedrijf kunnen het beste externe organisaties worden ingeschakeld voor het verzorgen van EHBO-opleidingen. De coördinatie van de opleiding van werknemers voor een geldig EHBO-diploma kan worden geregeld door een verantwoordelijk gestelde functionaris, zoals het Hoofd P&O of het Hoofd BHV.

Herhalingslessen
Om medewerkers in de gelegenheid te stellen hun diploma geldig te houden dienen jaarlijks binnen of buiten het bedrijf een aantal EHBO-herhalingsdagen te worden georganiseerd.
Hierbij is het mogelijk om in één dag per jaar de benodigde jaarlijkse herhalingslessen af te werken.

EHBO-uitrusting

EHBO-middelen (verbanddoos) moeten op alle projecten en aan boord van drijvend materieel aanwezig zijn.
Aan boord van drijvend materieel moet tevens een hijsbrancard (kleinere schepen niet verplicht, maar gewenst) en aan boord van zeegaande schepen een boordapotheek aanwezig zijn.
(Hoofd)Uitvoerders zijn ervoor verantwoordelijk dat op de projecten de nodige EHBO-voorzieningen aanwezig zijn, terwijl op al het bemande materieel de Kapiteins/ (Hoofd)Schippers daarvoor verantwoordelijk zijn.
Als gevolg van deze verantwoordelijkheid moeten zij regelmatig controleren of middelen nog in voldoende mate aanwezig zijn, zodat een optimale beschikbaarheid van de nodige EHBO-middelen wordt gegarandeerd.
Geadviseerd wordt om voor ‘dagelijks gebruik’ extra pleisters, jodium en een schaar beschikbaar te hebben.
Verder is het raadzaam de beschikking te hebben over een oogspoelfles met reserve vloeistof.
De lijst met de inhoud van een verbandtrommel A kan worden gebruikt voor de controle en het eventueel bijbestellen van de benodigde EHBO-middelen.
Tevens moet aan boord van het drijvend materieel bij de EHBO-uitrusting het Oranje Kruis boekje, dan wel voor zeeschepen het IMO boekje Medical First Aid STCW, aanwezig zijn.

Zeeschepen
Alle zeevarenden krijgen tijdens hun opleiding op de zeevaartschool het vak ‘Scheepsgezondheidsleer 1’ overeenkomend met Medical First Aid STCW. Bij een aantal opleidingen krijgt men ook het aanvullende vak ‘Scheepsgezondheidsleer 2’, wat gebaseerd is op Medical Care STCW. In beide vakken wordt aandacht geschonken aan de eerste hulp bij ongevallen en aan de beginselen van ziekteleer en verpleging.
Een EG-richtlijn (1995) voor zeeschepen schrijft voor dat de bemanningsleden aan wie aan boord het gebruik van de medische uitrusting is toevertrouwd, om de 5 jaar een medische cursus moeten volgen. In die cursus zullen zij ook in de praktijk getraind worden, indien mogelijk gebeurt dat in een ziekenhuis.
Aan boord van schepen, zoals baggerschepen, met een beperkt vaargebied tot 30 Mijl vanuit een werkhaven in een Europees land kan worden volstaan met een certificaat Scheepsgezondheidszorg-B voor beperkt vaargebied. Hiervoor behoeft alleen Scheepsgezondheidszorg 1 of Medical First Aid te zijn gevolgd, met een herhaling om de 5 jaar.

Voor werkzaamheden in de tropen zal de apotheek indien nodig moeten worden aangevuld. Dit wordt de z.g. tropenkoffer genoemd.
De Projectleider overlegt hierover met het Havenziekenhuis of de scheepsapotheker. Daarbij moet rekening worden gehouden met de plaats van bestemming, de omvang van de bemanning en de houdbaarheid van medicijnen.
EHBO’ers die in de tropen te werk worden gesteld zullen indien nodig aanvullende informatie ontvangen. Deze informatie is o.a. beschikbaar bij het Havenziekenhuis te Rotterdam.

Verwijzing naar wettelijk kader:
AW art 15: Deskundige bijstand op het gebied van bedrijfshulpverlening
AB art 3.25: Eerste-hulpposten

Verwijzing algemeen:
Havenpolikliniek

De kans op infectieziektes is groter naarmate de omstandigheden meer afwijken van de dagelijkse leefgewoonten.
Deze kans wordt vergroot bij:

• het drinken van besmet water en eten van besmet voedsel
• het zwemmen of baden in besmet water
• het inademen van verneveld water (o.a. Legionella)

Bij uitzending naar het buitenland dient iedere werknemer door de werkgever te worden geïnformeerd over de gezondheidsrisico’s in het betreffende land.

Bij het verlenen van eerste hulp aan slachtoffers van ongevallen met open “bloedende” wonden moet men bedacht zijn op een Aids- of Hepatitisinfectie. Daarom is het zeer belangrijk om ALTIJD gebruik te maken van wegwerphandschoenen. Dat zijn de z.g. chirurgenhandschoentjes (vinyl). De handschoenen MOETEN direct na gebruik in een plastic zak worden gedaan en worden weggegooid in een geschikte afvalbak of –container (etiket: besmet afval).
Zorg ervoor dat er altijd voldoende wegwerphandschoenen aanwezig zijn in de EHBO-uitrusting, op het werk en aan boord van al het materieel.

Bij bloed overdraagbare ziekten moet worden gedacht aan het Aids-virus en hepatitisinfecties. Deze ziekten komen meer en meer voor.
In een groot deel van de wereld is Aids een serieus probleem. Goede preventie is dan ook uiterste noodzaak.
Iedere Project Manager en/of Kapitein/(Hoofd)Schipper, met name op projecten in Afrika, het Caribisch gebied en het Verre Oosten, moet ervoor zorgen dat hij door een deskundige instantie (b.v. het Havenziekenhuis in Rotterdam) wordt geïnformeerd over de maatregelen die op het project moeten worden getroffen.
Voor projecten en drijvend materieel in gebieden met hoge kans op besmetting zijn ‘Tropenkoffers’ (met instructies voor gebruik en onderhoud) beschikbaar. Bij ongevallen dient de eigen EHBO’er er op toe te zien dat deze middelen ook worden gebruikt door de behandelende arts of tandarts.
Indien gewonden door een EHBO’er behandeld worden moet de EHBO’er wegwerphandschoenen gebruiken om mogelijke besmetting van bloedoverdraagbare ziekten te voorkomen.

Een aantal ziekten (virussen) zijn wateroverdraagbaar.
Om het krijgen van deze ziekten (virussen) te voorkomen is het van belang om:

• Kwalitatief goed drinkwater beschikbaar te hebben.
• Niet te zwemmen in water waarvan niet vast staat of dit besmet is met wateroverdraagbare ziekten (virussen).

Aids is de afkorting van: acquired immune deficiency syndrome. Aids is, zoals het woord al zegt, een auto-immuun ziekte, met dodelijke afloop. Het afweersysteem van het lichaam wordt aangetast. Het wordt veroorzaakt door het HIV-virus. Niet alle HIV-besmettingen leiden tot Aids. Het HIV-virus wordt vooral via seksueel verkeer overgedragen, maar bloed-op-bloed besmetting is ook een belangrijke besmettingsroute.
Hepatitis kent diverse vormen, waarvan Hepatitis A en B de meest voorkomende zijn.
Het is een ontsteking van de lever, veroorzaakt door het Hepatitus-virus en uit zich onder meer als geelzucht.
Het zijn virusbesmettingen die worden overgedragen door besmet voedsel en besmet water. De patiënt is in een bepaalde fase ook zeer besmettelijk (bloed, ontlasting). Hepatitus-B is ook seksueel overdraagbaar.

Seksuele contacten
Wisselende seksuele contacten verhogen de kans op seksueel overdraagbare ziekten en vragen voorzorgsmaatregelen (zoals het gebruik van condooms).

Besmetting met de Legionella bacterie kan leiden tot legionellose.
Legionellose is een acute infectie van de luchtwegen, en kent twee ziektebeelden:

• Legionellagriep
• Veteranenziekte.

Legionellagriep openbaart zich door spierpijn, hoofdpijn, koude rillingen en hoge koorts. Bij legionellagriep doet zich geen longontsteking voor en binnen twee tot vijf dagen treedt spontaan herstel op.
Ernstiger is de veteranenziekte. Bij veteranenziekte hoort hoofdpijn, spierpijn, diarree, braken, longontsteking, leverfunctiestoornis en nierfalen. De veteranenziekte kan dodelijk zijn, maar met de juiste antibiotica is de ziekte goed te bestrijden. Het is dan wel zaak om zo snel mogelijk met de behandeling te beginnen.

Besmetting vindt alleen plaats door inademing van minuscule druppeltjes water (aërosol) waarin zich de legionellabacterie bevindt. Mensen worden pas ziek wanneer een bepaalde hoeveelheid bacteriën het lichaam is binnengedrongen. Die bacteriën vermenigvuldigen zich in de longen.
Het drinken van besmet water is niet gevaarlijk! Legionellose kan ook niet van de ene mens op de andere worden overgedragen.

Overal waar water is kan de legionellabacterie voorkomen, dus ook in leidingwater. De legionellabacterie gedijt pas als het water aan een aantal voorwaarden voldoet:

• Temperatuur: De legionellabacterie vermeerdert zich bij een temperatuur tussen de 25 en 55 graden Celsius;.
  
• (Voedings)stoffen: In leidingen en vaten kan slib, afzetting en biofilm voorkomen. Daarin zitten stoffen waarmee de legionellabacterie zich kan vermeerderen. Ook materialen als rubber, leer en bepaalde kunststoffen kunnen de groei van legionellabacteriën bevorderen.
  
• Gebrek aan doorstroming: Stilstaand water stimuleert de groei van legionellabacteriën.

De aanwezigheid van legionellabacteriën in water kan en mag alleen worden vastgesteld in gekwalificeerde laboratoria. Wanneer in uw installatie(s) legionellabacteriën worden aangetroffen is het zaak om besmetting van uw personeel en eventuele omwonenden te voorkomen. In Nederland zijn daarvoor (nog) geen richtlijnen opgesteld, maar aanbevolen wordt om voor zo'n situatie een calamiteitenplan op te stellen. Daarin staat:

• Hoe besmetting van werknemers wordt voorkomen.
• Hoe verspreiding naar de omgeving wordt voorkomen.
• Hoe besmetting van het water ongedaan wordt gemaakt.
• Welke instanties van de besmetting op de hoogte worden gebracht (arbodienst, GGD).

De arbodienst kan u ook helpen met het opstellen van zo’n calamiteitenplan.

U kunt zelf maatregelen nemen om de kans op besmetting zo klein mogelijk te maken. Die maatregelen zijn het meest effectief wanneer u zich richt op het verslechteren van groeicondities van de bacterie. Dat kunt u doen door:

• Installaties volgens voorschriften te laten aanleggen.
• Het ontstaan van 'dode einden' vermijden bij aanleg of verandering van een installatie.
• Het systematisch schoonhouden van een installatie.
• Het periodiek ontsmetten van watervoerende delen.
• Het vermijden van stilstand in het water.
• Het vermijden van watertemperaturen tussen de 25 en 55 graden Celsius.

Als algemene stelregel geldt dat het werken met water dat vers en koud is of verwarmd is geweest tot boven 60 graden Celsius geen risico's oplevert.

Op alle werktuigen dient een risico-inventarisatie uitgevoerd te zijn met betrekking tot de legionella bacterie. Verder dient er op alle werktuigen een plan van aanpak te zijn voor het voorkomen van Legionella bacterie

Verwijzingen binnen Arbocatalogus

• Bijlage 28: BR 4.87a
  Doeltreffende maatregelen ter voorkoming of beperking van blootstelling aan legionellabacteriën bij in gebruik nemen en houden van 'n koeltoren die water in aerosolvorm in de lucht kan brengen.
• Bijlage 28: BR 4.87b
  Doeltreffende maatregelen ter voorkoming of beperking van blootstelling aan legionellabacteriën bij het in bedrijf nemen en houden van een luchtbevochtigingsinstallatie etc..

Verwijzingen algemeen
Brochure van Inspectie Verkeer en Waterstaat d.d. 2008
Legionellapreventie in waterinstallaties - brochure van Ministerie van Infrastructuur en Milieu d.d. 2012
vraagbaak m.b.t. Legionella

Begripsbepaling
SARS is een tot voor kort onbekende, besmettelijke luchtweginfectie, met verhoogde kans op dodelijke afloop.
Het is nu zeker dat de ziekte wordt veroorzaakt door een nieuwe variant van het coronavirus, een verkoudheidsvirus.
De eerste verschijnselen lijken op griep: koorts boven de 38 ºC, keelpijn, spierpijn, hoofdpijn en een in eerste instantie droge hoest. Patiënten met SARS zijn te ziek om te werken. Een aantal mensen ontwikkelt na 3-4 dagen een ernstige longontsteking met kortademigheid. Bij 80-90% van de zieken treedt verbetering op na 6-7 dagen.

Begin november 2002 trad de ziekte die later als SARS werd aangeduid, voor het eerst op in de provincie Guandong in China. De kans op een dodelijke afloop bedraagt momenteel ± 7%, hetgeen hoger is dan waar voorheen rekening mee werd gehouden. Ter vergelijking: de kans op overlijden ten gevolge van een “echte” griepepidemie, zoals de Hongkong-griep en de Spaanse griep is ongeveer 4%.

Risico’s
Het is (nog) niet bekend op welke manier de ziekte SARS wordt overgebracht. Men vermoedt dat druppelinfectie zoals hoesten en niezen in ieder geval een rol speelt. Overdracht door personen, die nog geen symptomen hebben, is tot nu toe niet aangetoond. De meeste patiënten zijn werkzaam in de gezondheidszorg. Het resterende deel bestaat voornamelijk uit gezins- en familieleden en heeft op een andere manier intensief contact gehad met een zieke. Het lijkt er dan ook op, dat de ziekte niet wordt overgebracht bij een vluchtige ontmoeting en minder sterk besmettelijk is dan griep.
Het virus blijkt aanwezig in de ontlasting en urine van zieken. Of hiermee de ziekte ook kan worden overgebracht is nog niet duidelijk, maar voorzichtigheid is geboden. Recent is verder vastgesteld dat het virus ook buiten het lichaam een aantal dagen kan overleven. Ook hiervan is niet duidelijk of het een rol speelt bij besmetting. Hoewel nog niet is aangetoond dat SARS ook via bloed kan worden overgedragen willen de Nederlandse bloedbanken geen enkel risico lopen. Zij vragen reizigers die uit SARS-gebieden terugkeren, daarom om 28 dagen lang geen bloed te geven.
De incubatietijd wordt geschat op 2 tot 7 dagen, met een maximum van 10 dagen.

Op grond van de symptomen, de ziektegeschiedenis en een longfoto wordt de ziekte SARS vermoed. Er is verrassend snel een diagnostische test ontwikkeld, maar deze is echter nog niet volledig betrouwbaar. De test is overigens alleen beschikbaar op aanvraag van medisch specialisten.
Inmiddels is SARS een ‘A’ ziekte geworden, hetgeen betekent dat een vermoedelijk geval direct aan de GGD gemeld moet worden.

Gerichte therapie is (nog) niet beschikbaar. Aangezien de ziekte veroorzaakt wordt door een virus, zullen antibiotica in eerste instantie niet helpen, maar bepaalde antivirale middelen misschien wel. Deze kunnen echter alleen in een ziekenhuis worden toegediend. Als door de verzwakte weerstand ook bacteriën het lichaam aantasten kunnen antibiotica wel hulp bieden.

Alle patiënten die de verschijnselen vertonen, worden onder strikte isolatie opgenomen in het ziekenhuis.
Preventieve maatregelen zoals vaccinatie zijn niet mogelijk. Een vaccin is niet beschikbaar en de ontwikkeling ervan zal nog lange tijd (waarschijnlijk jaren) duren.

Het is van groot belang voor de gehele bemanning dat er aan boord van de schepen een goede hygiëne wordt betracht.
Indien er aan de hygiëne onvoldoende aandacht wordt besteed, is het mogelijk dat allerlei ziekten hiervan het gevolg zijn. Deze kunnen zelfs een gehele bemanning treffen.
De Kapitein/(Hoofd)Schipper moet erop toezien dat een goede huishouding, orde en netheid in acht wordt genomen.

Maatregelen om een goede hygiëne te betrachten zijn:

• Kantines en eetzalen schoon, hygiënisch en vrij van afval houden.
• Keukenafval en overgebleven voedsel in af te sluiten containers deponeren en naar de wal afvoeren.
• Verblijven vrij van afval en stof houden.
• Toiletten en wasruimten schoon en hygiënisch houden.

Het hebben van kwalitatief goed drinkwater is mede van groot belang om ziekten te voorkomen.
Het Arbobesluit stelt: Op een bouwplaats is voldoende drinkwater of andere alcoholvrije drank beschikbaar. Op een bouwplaats zijn zo nodig faciliteiten voor het bereiden van maaltijden beschikbaar.
Uit oogpunt van hygiëne en gezondheid is het van belang de volgende richtlijnen in acht te nemen:

• Ter plaatse onderzoeken waar kwalitatief goed drinkwater beschikbaar is.
• Het drinkwater moet regelmatig (afhankelijk van de omstandigheden) bemonsterd en op bacteriologische verontreinigingen worden gecontroleerd. Dit geldt niet alleen voor het drinkwater aan boord van schepen, maar ook voor locaties aan de wal; (zie ook Legionalla bacterie).
• Indien de kwaliteit onvoldoende is moet het water voor gebruik worden gekookt of moet worden overgegaan op het gebruik van ‘flessenwater’.
• Voor ingebruikname van materieel na een stillig periode moeten alle tanks en leidingen worden doorgespoeld met schoon water. De voorschriften aangaande de Legionella bacterie dienen te worden meegenomen.

Het niet hygiënisch bereiden of in opslag houden van voedsel kan leiden tot ziekte van de gehele bemanning.
Ruimten waar voedselopslag en bereiding plaatsvindt moeten aan een hoge graad van hygiëne voldoen. Maatregelen moeten worden getroffen om elk risico van besmetting uit te sluiten.
In bovengenoemde ruimten is het verboden te roken.
Personen die betrokken zijn bij de voedselbereiding moeten de nodige persoonlijke hygiëne in acht nemen. De gezondheid van deze personen moet in overeenstemming zijn met de aard van de werkzaamheden.
Daarom is het van groot belang dat:

• Alle voedsel herleidbaar is naar afkomst, kwaliteit en houdbaarheid.
• Diepvriesinstallaties in gebruik voor voedselopslag niet gelijktijdig voor andere doeleinden worden gebruikt.
• Vlees, groente en ijs wordt ingevroren.
• Vlees en groente in de koeling worden ontdooid.
• Vlakken waarop vlees en groente worden gesneden schoon zijn.
• Voor het snijden van vlees en groente aparte messen worden gebruikt die steeds met heet water worden gewassen.
• Vlees dusdanig wordt bereid dat dit goed gaar is.
• Groenten met schoon water worden gewassen.
• Koks een gezondheidskeuring hebben ondergaan.
• Koks met verwondingen niet in de keuken worden toegelaten.
• Koks die diarree hebben niet in de keuken worden toegelaten.
• Keukens na het koken goed worden schoongemaakt met heet water.
• Porselein met scheuren en barsten direct wordt weggegooid.
• Er wordt afgewassen met heet water.
• Droogdoeken dagelijks worden verschoond en uitgekookt.
• Afval van de voedselbereiding wordt gedeponeerd in afsluitbare containers, welke regelmatig op hygiënische wijze worden afgevoerd.
• Afvalproducten niet worden opgeslagen in ruimten waarin voedsel is opgeslagen of waarin voedsel wordt bereid.

Zodra er sprake is van inkwartiering, willen medewerkers ook de mogelijkheden hebben om de persoonlijke hygiëne op peil te houden.
Persoonlijke hygiëne is in een tropisch klimaat van groot belang. Daar kan onvoldoende hygiëne al snel tot besmetting leiden.

Iedereen kan zijn persoonlijke hygiëne waarborgen door onder andere:

• Meerdere malen per dag zijn lichaam te wassen;
• Zeer regelmatig kleding te verschonen;
• Bij het wassen van kleding schoon water te gebruiken;
• Kleding te wassen met hoge temperaturen (warmer dan 60 graden Celsius);
• Alle gewassen kleding ook te strijken;
• Bij voorkeur katoenen of linnen kleding te dragen;
• Wassen van de handen vóór het nuttigen van voedsel, dranken en roken;
• Wassen van de handen na iedere sanitaire bezigheid;
• Niet in onbekend water te zwemmen (in verband met risico's van wateroverdraagbare ziekten).

Op of nabij elke werplek moeten sanitaire voorzieningen aanwezig zijn.
Dat kunnen vaste bouwkundige of mobiele voorzieningen zijn.
Sanitaire voorzieningen bestaat uit toiletten (urinoirs) en was- en douchegelegenheden. Op tijdelijke arbeidsplaatsen/bouwplaatsen zijn eco-toiletten een goede oplossing.
De mate van vuil werk bepaalt voorts in hoeverre de was- en douchegelegenheden verplicht zijn. Voor het werken in of met (milieu)gevaarlijke stoffen zijn altijd extra voorzieningen vereist. Bij het werken met bijvoorbeeld verontreinigde grond, of bij asbest verwijdering, is de z.g. drietraps hygiënische procedure (vuil/wissel/schoon) vereist.

Verwijzing naar wettelijk kader:
AB art 3.25: Eerste-hulpposten
AB art 3.27: Aanvullende voorschriften bouwplaatsen (m.b.t. drinkwater, maaltijden etc)

Algemeen beleid
Het gebruik van alcohol, drugs en medicijnen kan het reactievermogen beïnvloeden. Dit kan niet alleen ernstige gevolgen hebben voor de persoon die deze middelen gebruikt maar kan ook een risico voor andere personen betekenen. Ook kan dit mogelijk leiden tot materiële schade.
Voor zover de opdrachtgever al geen verbod op het gebruik en het bezit van alcoholhoudende dranken en drugs heeft opgelegd, moeten de volgende voorschriften ten aanzien van het gebruik van alcohol, medicijnen en drugs in acht worden genomen:
Het werken onder invloed van alcohol en/of het gebruik van alcoholische dranken tijdens het werk is ten strengste verboden.
Het gebruik van stimulerende en/of verdovende middelen (zogenaamde drugs) is te allen tijde verboden.
Het gebruik van medicijnen is slechts onder strikte voorwaarden toegestaan.

Zodra alcoholgebruik op het werk een probleem vormt, is het verstandig een alcoholbeleid op te zetten. Dit kan een onderdeel zijn van het algemene arbobeleid of personeelsbeleid.
Het terugdringen van ongewenst alcoholgebruik vereist het werken aan gedragsverandering in combinatie met hulpverlening. Gedragsverandering lukt niet meteen van de ene op de andere dag, doch zal geruime tijd, in de orde van vele maanden, in beslag nemen. Een gericht beleid op het bevorderen van gewenst gedrag bestaat in het algemeen uit de volgende elementen:

• Voorlichting en onderricht.
• Bespreekbaar maken van gedrag.
• Het stellen van regels.
• Het stimuleren van gewenst (veilig) gedrag.
• Het uitvoeren van controle op naleving.
• Het treffen van sancties (belonen en straffen).

Een dergelijke systematiek is ook goed te gebruiken voor het bevorderen van verantwoord alcoholgebruik. Voor hulpverlening bestaan vele laagdrempelige sociale of maatschappelijke instanties.

Over het effect van alcohol bestaat gemiddeld nog onvoldoende kennis bij de gebruiker, vaak zijn er misverstanden. De mening “vijf pilsjes doen mij niets” blijkt niet met de werkelijkheid te stroken. Alcohol heeft onverbiddelijk, of men nu op de nuchtere maag dan wel bij een maaltijd heeft gedronken, een effect op het reactievermogen en het overige (rij)gedrag.
Elk glas bier, jenever of wijn brengt ± 0,2 promille alcohol in het bloed!
De tijd die nodig is voordat die alcohol uit het lichaam is verdwenen, is evenredig met het aantal glazen (1 a 1,5 uur per glas). De ongevalskans bij meer alcohol in het bloed neemt exponentieel toe.
De hierna getoonde tabel geeft aan hoelang het duurt voordat het alcohol uit het bloed verdwenen. Dat is tevens een maatstaf voor de tijd waarbinnen men nog extra risico loopt. Men mag in die periode dus geen arbeid verrichten.

Veilig rijden, niet ‘onder invloed’
De Wegenverkeerswet, art 8, stelt een verbod op het rijden onder invloed van stoffen (medicijnen, drugs, alcohol), waarbij de bestuurder redelijkerwijs moet weten dat de stof de rijvaardigheid kan verminderen. Voor alcohol is er een concrete wettelijke limiet vastgesteld, voor medicijnen en drugs alleen een waarschuwing.
Voor het verrichten van arbeid anders dan deelname aan het wegverkeer is het gewenst dezelfde normen te hanteren. De Arbowet spreekt van ‘goede lichamelijke en geestelijke toestand’.

Strafbaar
In Nederland is de wettelijke grens 0,5 promil, daarboven rijdt men ‘onder invloed’. Men krijgt dan zonder meer een rijverbod van 2 uur. Bij 1,3 promil wordt het rijbewijs door de politie voor max. 10 dagen ingenomen. Bij 1,8 promil krijgt men van de rechter een ontzegging van de rijbevoegdheid voor motorrijtuigen gedurende 9 maanden.
Een verlaging van de wettelijke norm van 0,5 naar 0,2 promil is in voorbereiding.
Het varen onder invloed van alcohol is eveneens niet toegestaan, maar de wettelijk norm voor alcohol bedraagt hier 0,8 promil. Ook hier ontbreken nog normen voor het varen onder invloed van medicijnen en drugs.

Indien een werknemer op dokters voorschrift een geneesmiddel moet gebruiken met de vermelding ‘Dit geneesmiddel kan het reactievermogen beïnvloeden’ of een soortgelijke tekst, dan moet dit (onverkort de eigen verantwoordelijkheid van de werknemer) aan de projectleiding c.q. Kapitein/(Hoofd)Schipper worden gemeld.
Bij overtreding van deze voorschriften zullen door de projectleiding correctieve maatregelen worden getroffen. Medicijnen zijn dus alleen dan toegestaan wanneer zij op dokters voorschrift worden ingenomen en zij geen nadelige invloed hebben op de uit te voeren werkzaamheden.

Verwijzingen naar wettelijk kader:
AW art 3: arbobeleid, veiligheid en gezondheid
WVW art 8: Verkeersgedragsregels, verbod op het rijden onder invloed van stoffen (medicijnen, drugs, alcohol)
RPR art 1.02 lid 7: Eisen schipper; vaarverbod bij oververmoeidheid en invloed alcohol, medicijnen en drugs )

Verwijzingen algemeen:
* tropenvaccinaties: Havenpolikliniek
* Legionella brochure, aanvraag ministerie van SZW, tel. 0800-9051 (gratis),
* alcoholbeleid: info@alcon-advies.nl
Alcoholvoorlichting

In de Waterbouw zijn seksuele intimidatie, agressie en geweld en pesten geen onderwerpen die veel probleemgevallen veroorzaken. Toch moet men hierop alert reageren mocht het wel voorkomen in een bedrijf.

Maatregelen

• Zorg dat de onderwerpen seksuele intimidatie, agressie en geweld, pesten worden opgenomen in de risico-inventarisatie en –evaluatie.
• Zorg dat de aanpak van deze onderwerpen goed zijn vastgelegd in het plan van aanpak zodat men direct en op de juiste manier dit soort zaken kan uitbannen.
• De werkgever dient z’n werknemers voor te lichten over de maatregelen die hij neemt om de genoemde onderwerpen uit te bannen indien zij zich voordoen.
• Indien er sprake is van seksuele intimidatie, agressie en geweld of pesten en praten hierover met de desbetreffende collega’s/chef niet helpt en de werkgever dit (nog) niet heeft gesignaleerd of geen maatregelen neemt, dan zijn er voor de werknemers de volgende mogelijkheden om dit aanhangig te maken:
  
  
  • indien er binnen het bedrijf een vertrouwenspersoon is aangesteld de zaak bespreken met deze vertrouwenspersoon;
  • een officiële klacht indienen bij de werkgever (directe chef, personeelszaken, het management/directie of bedrijfsarts);
  • bij de Commissie Gelijke Behandeling (CGB) kan men een klacht indienen over de werkgever;
  • als men niet de werkgever maar een collega wil aanklagen die zich bijvoorbeeld schuldig heeft gemaakt aan seksuele intimidatie kan men naar de rechter stappen;
  • als men op het werk te maken krijgt met aanranding of verkrachting moet men hiervan aangifte doen bij de politie.
    

Deze paragraaf is opgebouwd uit de volgende delen:

Begripsbepaling
Onder klimaat wordt zowel het binnenklimaat als het buitenklimaat in relatie tot de arbeid verstaan.
Bij het binnenklimaat komen factoren als ruimtetemperatuur, luchtvochtigheid, luchtstroming (tocht) aan de orde. Het totaal effect van alle factoren bij het binnenklimaat moet ‘behaaglijk’ zijn. Klimaat kan vrijwel niet los worden gezien van de ruimteventilatie.
Ook bij het buitenklimaat (dat zijn de weersomstandigheden) komen deze factoren aan bod, doch daarbij heeft men veel meer te maken met extremere koude en hitte, windkracht, neerslag, alsmede de gevoelstemperatuur of ‘windchilfactor’. Bovendien zijn de UV-stralen van de zon een extra risico voor het optreden van huidkanker.

voorbeeld van het werken met een sleephopperzuiger onder extreem koude
weersomstandigheden

Wettelijk kader
Het Arbobesluit stelt:

• Het klimaat op de arbeidsplaats veroorzaakt geen schade aan de gezondheid van de werknemers.
• Indien door de temperatuur op de arbeidsplaats of door ongunstige weersomstandigheden toch schade aan de gezondheid van de werknemers kan ontstaan, worden persoonlijke beschermingsmiddelen ter beschikking gesteld. Indien dit niet afdoende is de duur van blootstelling aanpassen zodat geen schade aan de gezondheid kan ontstaan.

Toelichting
Voor het binnenklimaat is men afhankelijk van de klimaatregeling die in het gebouw of schip is aangebracht. De verwarmings- en koelings installatie moet aan constructievoorschriften voldoen die bij de bouw zijn voorgeschreven.

Normen
In beleidsregel BR 6.1 worden de volgende normen genoemd waarin referentiewaarden genoemd m.b.t. het werken bij hoge omgevings temperatuur:

• NEN-ISO 7243 “Hete omgevingsomstandigheden”
  
• NEN-EN-ISO 7933 “Hete klimaatomstandigheden - Analytische bepaling en interpretatie van de warmtebelasting met behulp van de berekening van de vereiste zweetproductie”
  
• NVN-ISO/TR 11079 “Beoordeling van koude klimaatomstandigheden. Bepaling van de vereiste warmte-isolatie van kleding”
  

Verder is er nog de norm NEN-EN-ISO 7730 “Gematigde thermische binnenomstandigheden - Bepalingen van de PMV- en de PPD-waarde en specificaties van de voorwaarden voor thermische behaaglijkheid”
Voorts zijn er praktische richtwaarden beschikbaar. Deze staan beschreven in AI-14 en AI-20.
Voor kantoren geldt een optimale temperatuurwaarde van 21°C met een spreidingsgebied van 18-25°C.
Voor bedrijfsruimten geldt een optimale waarde van 19°C, met spreidinggebied van 12 tot 29°C. Deze waarden kunnen worden aangepast op basis van andere heersende factoren, zoals luchtvochtigheid en luchtverplaatsing.
In de buitenlucht zal de aanpassing hoofdzakelijk door keuze van de juiste kleding moeten plaatsvinden.

Zeeschepen
Voor klimaatregeling en ventilatie op zeeschepen gelden de bepalingen van internationale verdragen, waaronder die van de International Maritime Organisation (IMO).

Risico’s
De risico’s zijn afhankelijk van de mate waarin de mens in staat is gesteld zijn optimale lichaamstemperatuurhuishouding te handhaven. Zie ook paragraaf over "Energetische belasting" en specifiek de subparagraaf over "Lichaamswarmte, warmtebelasting".
Hoe meer de omstandigheden van optimaal afwijken des te groter het risico, dat de werknemer ziek wordt of in extreme gevallen van te hoge of te lage temperatuur de dood intreedt. Belangrijk is de handhaving van de z.g. kerntemperatuur. Zo zal een drenkeling een zeewatertemperatuur van 4°C zonder verdere thermo-isolatie niet langer dan 10 minuten kunnen overleven.

Maatregelen
Bij overschrijding van de referentiewaarden die genoemd zijn in de bovengenoemde normen uit de beleidsregel dient de werkgever de thermische belasting op de betreffende arbeidsplaats met behulp van passende maatregelen te verminderen, zoveel mogelijk in eerste aanleg bij de bron van de thermische belasting.

Verwijzingen

Verwijzing naar wettelijk kader:

• AB art 6.1: Temperatuur
  

Verwijzingen binnen de Arbocatalogus

• * Bijlage 28: BR 6.1 -Temperatuur
  

Verwijzingen algemeen:

• AI-blad 14: Bedrijfsruimten, inrichting, transport en opslag (hst 2.5)
  
• AI-blad 20: Werken onder koude omstandigheden (3e herziene druk)
  
• ATC 1: Werken onder warme omstandigheden
  
• NEN-EN-ISO 7730: Gematigde thermische binnenomstandigheden
• NEN-EN-ISO 7243: Hete omgevingstemperaturen
• NEN-EN-ISO 7933: Hete klimaatomstandigheden
• NVN-ISO/TR 11079: Beoordeling van koude klimaatomstandigheden

Begripsbepaling
Door bedrijfsprocessen, maar ook de ademhaling, wordt lucht verbruikt en afvalgassen aan de atmosfeer toegevoegd. Ventilatie is het vervangen van afgewerkte lucht door schone lucht.

Wettelijk kader
Het Arbobesluit is over ventilatie kort en bondig: Op de arbeidsplaats is voldoende niet-verontreinigde lucht aanwezig. Luchtverversingsinstallaties zijn altijd bedrijfsklaar.
Luchtverversingsinstallaties zijn voorzien van een controlesysteem dat storingen in de installatie signaleert voor zover dat noodzakelijk is voor de gezondheid van de werknemers.

Toelichting
Het maakt niet uit of de arbeidsplaats binnen of buiten een gebouw is. Er moet bij de arbeid altijd schone lucht aanwezig zijn. Ventilatie kan op natuurlijke en op geforceerde wijze worden bewerkstelligd. In een gebouw moet men in eerste instantie voldoen aan de ventilatie-eisen van het Bouwbesluit. Als dit door bijzondere activiteiten niet voldoende is, moet er aanvullende ventilatie komen. Buiten een gebouw zal men doorgaans met de natuurlijke ventilatie (voornamelijk wind) kunnen volstaan. In bepaalde gevallen zal men ook in het vrije veld met extra ventilatie moeten werken.

Normering
De ventilatie is primair bedoeld om goede ademhalingslucht te waarborgen.
De persoonlijke behoefte aan lucht hangt af van de activiteit:

De ventilatie mag geen hinderlijke tocht (>1 m/s) doen ontstaan.
Ventilatie binnen een gebouw is vaak onderdeel van de totale klimaatbeheersing.
Een belangrijke grootheid is het ventilatievoud. Dat is de luchtverversing uitgedrukt in het formeel aantal keren dat de aanwezige luchthoeveelheid van de ruimte per uur wordt vervangen door nieuwe lucht.
Natuurlijke ventilatie (ca 2 x).
Geforceerde ventilatie (4 – 20 x).
De ventilatie moet zijn afgestemd op de behoefte, naar gelang de activiteiten.
Waar schadelijke gassen vrijkomen is bijvoorbeeld een ventilatievoud van minimaal 6 x vereist. Het is dus verstandig om onderscheid te maken tussen ventilatie van verblijfsruimten, werkruimten en ruimten waar gassen/rook wordt geproduceerd of vrijkomt. In elke ruimte kan het ventilatievoud optimaal worden afgesteld.
Een vermindering van luchtkwaliteit in de arbeidsruimte ontstaat door:
bedrijfsprocessen, het vrijkomen van schadelijke gassen, dampen, rook, stof
Ook de ademhaling en activiteiten van personen kunnen de kwaliteit van de lucht aantasten. Onze uitademinglucht bevat kooldioxide (CO₂) als afvalgas. Bij onvoldoende ventilatie stijgt het CO₂ gehalte in de lucht en wordt deze concentratie als maatstaf voor de luchtkwaliteit gebruikt.
Een bijkomend effect van kooldioxide is, dat een verhoogd CO₂ gehalte verlies van concentratievermogen (oplettendheid, slaapverwekking) in de hand werkt. De norm voor ‘goede’ lucht bedraagt daarom max. 0,1% CO₂.
Om het klimaat in verschillende ruimten te waarborgen is het van belang dat er voldoende wordt geventileerd. Indien geen goede ventilatie plaats vindt kan dit leiden tot het ontstaan van schadelijke of hinderlijke luchten. Tevens ontstaat op deze wijze een voedingsbodem voor allerlei bacteriën, met alle gevolgen van dien.

Onder natuurlijke ventilatie binnen een gebouw wordt verstaan de luchtverversing die optreedt via deuren, ramen en kieren. Of dit in voldoende mate lukt hangt ook van de buitenomstandigheden af. Staat er voldoende wind, is er voldoende trek?
Bij geforceerde ventilatie, kan men het ventilatievoud naar wens instellen. Ook dan kunnen er nog dode hoeken met stilstaande lucht voorkomen. Hier kan men met plaatselijke ventilatie een beter resultaat bereiken.

Alle luchtbehandelinginstallaties zijn vormen van geforceerde ventilatie. Ze kunnen een rol spelen bij het afvoeren van schadelijke gassen en dampen.
Zodra schadelijke gassen en dampen ontstaan, zullen deze, voor ze zich verder kunnen verspreiden, al zoveel mogelijk moeten worden afgevoerd. Daarbij geldt ook de arborits. Dat houdt in, dat eerst bekeken moet zijn of bronaanpak mogelijk is, verhindering of beperking van het ontstaan. Dan pas mag men zijn toevlucht nemen tot (extra) ventilatie. Puntafzuiging is vaak te prefereren boven ruimteafzuiging. In het laatste en uiterste geval kunnen beschermingsmiddelen (pbm’s) noodzakelijk zijn.

Bij werkzaamheden als het lassen en branden is altijd geforceerde ventilatie nodig. De grote hoeveelheid verbrandingsgassen kunnen anders onvoldoende worden afgevoerd. Ventilatie is ook noodzakelijk voordat een z.g. ‘besloten ruimte’ wordt betreden.
Daar is mogelijk zuurstofgebrek, brand/explosiegevaar of toxisch gevaar aanwezig. In dat geval dient de ventilatie-equipement zelf ook explosieveilig te zijn.
Indien de werkplek geen vaste locatie is, kan de inzet van mobiele ventilatoren uitkomst bieden.

Aan boord van (zee)schepen geldt de Schepenwet.
Natuurlijke of geforceerde ventilatie is noodzakelijk voor de volgende ruimten:

• Hutten.
• Sanitaire voorzieningen.
• Messroom.
• Keuken.
• Machinekamer, stuur- en pompkamers.
• Opslagruimtes (gas, accu's, verven, etc.).
• Bedieningsruimten.
• Containers/keten/kantoren.
• Wasruimten.

Verwijzingen

Verwijzing naar wettelijk kader:

• AB art 6.2: Luchtverversing
  

Verwijzingen binnen de Arbocatalogus

• Bijlage28: BR 6.2 - Luchtverversing
  

Verwijzingen algemeen:

• AI blad 5: Veilig werken in besloten ruimten
  
• AI blad 14: Bedrijfsruimten, inrichting, transport en opslag (hst 2.5)
  

Algemeen
De gevaarlijke stoffen worden behandeld in hoofdstuk 12.9. De biologische agentia en asbest vormen echter een aparte categorie stoffen die op een specifieke manier schadelijk zijn voor de gezondheid vandaar dat deze stoffen onder hoofdstuk 13 “Gezondheid en gezondheidszorg” behandeld worden.

Indeling van deze paragraaf:

Begripsbepaling
Biologische agentia is de verzamelnaam voor een scala aan uiteenlopende micro-organismen. Het gaat hierbij om bacteriën, virussen, schimmels, parasieten en levende celculturen die het vermogen hebben tot vermenigvuldiging en overbrenging van genetisch materiaal.

Risico's/effecten van biologische agentia
De effecten van biologische agentia kunnen:

• specifieke infecties veroorzaken (mazelen, griep, legionella, hepatitis A en B, Aids-HIV etc.);
• allergie veroorzaken (schimmels, parasieten, bacteriën die een huidaandoening veroorzaken of de luchtwegen aantasten);
• toxische (vergiftige) effecten hebben (voedselvergiftiging etc.);
• carcinogeen (kankerverwekkend) zijn zoals o.a. het hepatitis C-virus en HIV;
• teratogeen zijn, dus genetisch materiaal veranderen;
• het afweersysteem tegenwerken of juist op hol doen slaan (verhoogde vatbaarheid na influenza)

Gevolgen
Meestal leiden infecties tot algemene klachten, zoals misselijkheid, verkoudheid of hoofdpijn. Vaak is slechts kortstondig verzuim het gevolg. Dit maakt het lastig om goede diagnosen te stellen en een eventuele relatie met het werk te leggen. Nauwgezette diagnostiek en epidemiologische analyse kunnen helderheid verschaffen. Tot voor kort dachten we dat infectieziekten voorgoed waren uitgebannen. Door nieuwe, slimme geneesmiddelen en de verbeterde hygiëne zouden infectieziekten langzaam uitsterven.
Die belofte blijkt een schone schijn. Niet alleen in derde wereldlanden, maar ook in de westerse wereld steken oude en nieuwe infectieziekten de kop op. Nieuwe geneesmiddelen zijn peperduur en erger nog: steeds sneller zijn de micro-organismen resistent tegen het middel doordat ze razendsnel het genetisch materiaal aanpassen waarop het geneesmiddel inwerkt. Mogelijk speelt ook de wereldwijde verandering van het klimaat een (vooralsnog onbewezen) rol.
Ook de sterk toegenomen internationalisering van de economie en het toerisme maakt dat infectieziekten zich snel over de wereld kunnen verspreiden. Mensen die vanwege hun beroep veel over de wereld reizen, behoren tot een uitdijende risicogroep. Het SARS-virus was binnen 24 uur op verschillende plaatsen in de wereld, waarbij is vast komen te staan dat reizigers de bron vormden.

Biologische Agentia binnen de Waterbouw
Binnen de Waterbouw zijn de effecten van Biologische Agentia onder andere bekend via Legionella, Hepatitus A en B, Aids-HIV, SARS, voedselvergiftiging etc..

Maatregelen
Doeltreffende maatregelen worden genomen om te voorkomen dat werknemers tijdens hun arbeid kunnen worden blootgesteld aan biologische agentia in een zodanige mate dat schade kan worden toegebracht aan hun veiligheid of gezondheid.

Verwijzingen

• Verwijzing binnen hoofdstuk 13
  Onderwerpen binnen hoofdstuk 13 die betrekking hebben op biologische agentia zijn o.a.:
  
  
  • paragraaf 13.1.4 met het onderwerp “Aids en Hepatitis
  • paragraaf 13.1.5 met het onderwerp “Legionella bacterie”
  • paragraaf 13.1.6 met het onderwerp “SARS”
• Wettelijk kader
  *Verwijzing naar wettelijk kader:
  AB hst 4 afd 9: Biologische agentia (afd 9 = AB art. 4.84 t/m 4.102
  _{( N.B. men komt via de link bij AB artikel 4.84 daarna kan men doorbladeren naar de overige artikelen)})
  
• Verwijzing algemeen:
  AI-blad 9: Biologische agentia
  
  

Begripsbepaling
Asbest behoort tot de categorie vezelachtige silicaten. Deze silicaten zijn minerale delfstoffen, die hun toepassing hebben gevonden als thermische isolator (bekleding van uitlaten, wanden, plafonds etc.) of als frictiemateriaal (koppeling/remschijven). Er bestaan verschillende soorten asbest. Inmiddels komen ze ook als afvalstof wijdverspreid in het milieu voor, met name als vezel in de lucht en als verontreiniging van de bodem. Bij saneringen moet aan de aanwezigheid van asbest extra aandacht worden besteed. Hoewel asbest een kankerverwekkende stof is, zijn de regels voor kankerverwekkende stoffen niet van toepassing op asbest. Daar heeft de wetgever een aparte regeling voor vastgesteld.

Wettelijk kader
Het Arbobesluit zegt: Bij arbeid waarbij gevaar voor blootstelling van werknemers aan asbeststof bestaat wordt in het kader van de verplichte inventarisatie en evaluatie, de mate en de duur van de blootstelling beoordeeld teneinde de gevaren voor de werknemers te kunnen bepalen.
De concentratie van asbeststof in de lucht wordt zo laag mogelijk gehouden.
Teneinde het gevaar van blootstelling van werknemers aan asbeststof zoveel mogelijk te beperken is het aantal werknemers dat aan asbeststof wordt of kan worden blootgesteld zo klein mogelijk.
De concentratie van asbeststof in de lucht mag de grenswaarde van 0,01 vezel per kubieke centimeter, vastgesteld, berekend of gemeten over een referentieperiode van acht uur, niet overschrijden. De plaatsen waar arbeid met asbest of asbesthoudende producten wordt verricht, worden duidelijk afgebakend en gemarkeerd door waarschuwingsborden conform de V&G-signalering. Alleen werknemers die beroepshalve of uit hoofde van hun functie de voornoemde plaatsen moeten betreden worden daar toegelaten. Werkzaamheden met asbest, voor zover die boven het actieniveau kunnen komen, moeten tevoren bij de arbeidsinspectie schriftelijk zijn aangemeld.

Soorten asbest
Crocidoliet of blauwe asbest is een van de vele soorten asbest, doch wordt als de gevaarlijkste van alle beschouwd. In de wetgeving wordt deze soort daarom apart benoemd en apart geregeld. Aldus spreekt de wetgever van asbest en van crocidoliet. Onder asbest worden dan alle andere soorten dan crocidoliet verstaan.

• Actinoliet (Cas-nummer 77536–66–4);
• Amosiet (Cas-nummer 12172–73–5);
• Anthofylliet (Cas-nummer 77536–67–5);
• Chrysotiel (Cas-nummer 12001–29–5);
• Tremoliet (Cas-nummer 77536–68–6).

Apart gedefinieerd: crocidoliet (Cas-nummer 12001–28–4)

Asbest en crocidoliet zijn schadelijk voor de mens vanwege hun vezels, maar alleen dan wanneer die vezels aan bepaalde afmetingen voldoen (zie definitie vezel en grenswaarde hieronder). Het zijn de inadembare vezels.
Uitsluitend het inademen van die vezels is gezondheidsschadelijk. Ook producten die asbest of crocidoliet bevatten vallen onder het asbestregime. Daar kunnen immers ook die vezels uit vrijkomen.
Het Nederlandse asbestbeleid is erop gericht asbest en crocidoliet op termijn geheel uit Nederland te verbannen. Het werken met asbest is in principe verboden, tenzij er uitzonderingen worden genoemd. Het Arbobesluit behandelt alle vormen van werken met asbest. Asbest kunnen we echter ook bij saneringen als extra milieuvervuiling in de bodem tegenkomen. Dit valt dan eveneens onder het begrip ‘werken met asbest’.

Gezondheidsrisico
Het inademen van asbestvezels kan leiden tot een van de volgende aandoeningen:

• Asbestose.
• Longkanker.
• Mesothelioom.
  Mesothelioom is een aandoening die uitsluitend door corcidolietvezels kan worden veroorzaakt.

Aanwezigheid asbest
Asbest kan men op vele manieren nog tegenkomen:

• In plaatmaterialen, verwerkt in wanden, plafonds e.d.;
• In isolatiemateriaal achter wanden, plafonds e.d.;
• In kanalen voor ventilatie, rookgasafvoer e.d.;
• Asbest in gespoten vorm, o.a. in staalconstructies en plafonds;
• Asbest in isolatiemateriaal als bekleding om uitlaatgassenleidingen, dempers, verwarmingsketels, leidingen e.d.;
• Asbest in frictiemateriaal van koppelingsplaten en remvoeringen.

Asbest in de Waterbouw
Situaties waarin bedrijven in de Waterbouw met asbest te maken kunnen hebben zijn:

• onderhoud en reparatie van asbesthoudend materiaal (zie lijst hierboven);
• saneringen met asbesthoudende (water)bodems;

Grenswaarde
De concentratie van asbeststof in de lucht mag de grenswaarde van 0,01 vezel per kubieke centimeter, vastgesteld, berekend of gemeten over een referentieperiode van acht uur, niet overschrijden. Concentraties moeten zijn vastgesteld door erkende bureaus en analyses van monsters verricht in erkende laboratoria.

Definitie vezel
Vezel: een deeltje dat langer is dan 5 micrometer, een breedte heeft van minder dan 3 micrometer en een lengte/breedteverhouding van meer dan 3/1.

Maatregelen

• Lokalisatie van asbest
  Het omgaan met asbest is sinds een tiental jaren gereglementeerd. Derhalve moet inmiddels van alle gebouwen, machines en werktuigen bekend zijn in hoeverre deze asbest bevatten. Dit is vastgelegd in een specifieke Risico-Inventarisatie en –Evaluatie (RI&E). De plaatsen zelf dienen met stickers te zijn gekenmerkt.
  Tevens zal in een Plan van Aanpak zijn vastgelegd op welke termijn alle nog aanwezige asbest zal worden verwijderd.
  
  

• Slopen verwijderen van asbest
  Het slopen/verwijderen van asbest mag alleen nog onder bepaalde voorwaarden met vergunning worden uitgevoerd. Deze staan vermeld in het Asbestverwijderingsbesluit van de Wet Milieubeheer. Dit is uitsluitend toegestaan aan gespecialiseerde bedrijven met werknemers die aan deskundigheidseisen voldoen.
  Dit betekent dat werknemers niet zelf asbesthoudende materialen mogen slopen of verwijderen. Dit moet worden uitgevoerd door gespecialiseerde bedrijven waarvan de werknemers een opleiding hebben ontvangen t.b.v. het verwijderen van asbest.
  In bepaalde gevallen is het verstandig de eigen werknemers ook zo’n opleiding te laten volgen.
  Op een aantal van onze werktuigen is (nog) asbesthoudend materiaal aanwezig.
  De plaatsen waar arbeid met asbest of asbesthoudende producten wordt verricht, worden duidelijk afgebakend en gemarkeerd door waarschuwingsborden conform de V&G-signalering.
  Melding arbeidsinspectie
  Aan de Arbeidsinspectie wordt schriftelijk gemeld:
  
  
  • de soorten asbest of asbesthoudende producten alsmede de hoeveelheden van ieder van deze soorten of producten die worden gebruikt, bewerkt of verwerkt;
  • de werkzaamheden die met asbest of asbesthoudende producten worden verricht alsmede de werkmethoden.
    
• Beperken van de blootstelling aan asbestvezels tijdens bedrijf
  
  
  • Passieve blootstelling
    Deze risico’s zijn voortdurend aanwezig en hebben op zich weinig met werkzaamheden te maken. Men spreekt dan van passieve blootstelling (men is aanwezig in een asbesthoudende omgeving). De risico’s van passieve blootstelling moeten voldoende ingeperkt zijn. Denk hierbij aan het verven of afplakken van asbesthoudend platen, buizen, leidingen etc., opdat de vezels extra gebonden zullen blijven.
    
  • In noodgevallen (als er door een of andere oorzaak asbest is vrijgekomen) door het nathouden van de directe omgeving; hierdoor kunnen vezels niet zwevend in de lucht voorkomen;

Verwijzingen

• Verwijzingen naar wettelijk kader:
  
  
  • Asbest-verwijderingsbesluit
    
  • AB hoofdstuk 4 afdeling 5 “Aanvullende voorschriften asbest” ( AB art. 4.37 t/m 4.54d)
    _{( N.B. men komt via de link bij AB artikel 4.37 daarna kan men doorbladeren naar de overige artikelen)})
  • AR par 4.5: Meetmethodes asbest (par 4.5 = AR art. 4.21 t/m 4.26)
    _{( N.B. men komt via de link bij AB artikel 4.21 daarna kan men doorbladeren naar de overige artikelen)})
  • AR par 4.6: Certificatiebepalingen arbeid met asbest en crocidoliet (par 4.6 = AR art. 4.27)
• Verwijzingen binnen de Arbocatalogus Waterbouw:
  
  
  • Omschrijving van Asbestbesluit milieubeheer
  • Bijlage 28: BR 4.18-3 - Gebruik van PBM's bij overschrijding van de grenswaarde bij werkzaamheden met asbest
  • Bijlage 28: BR 4.45 - Verpakking en vervoer van bepaalde bulkmaterialen, verontreinigd met asbesthoudende materialen
  • Bijlage 28: BR 4.47 - Doeltreffend meten van asbeststof in de lucht
  • Bijlage 28: BR 4.47c - Melding werkzaamheden met asbest
  • Bijlage 28: BR 4.51 - Hygiënische beschermingsmaatregelen bij werkzaamheden met asbest in risicoklasse 2 en 3
  • Bijlage 28: BR 4.51a - Voorschriften voor de eindbeoordeling
  • Bijlage 28: BR 4.54 - Melding slopen asbest of crocidoliet

Dit hoofdstuk is opgebouwd uit de volgende delen:

Straling is een fysisch fenomeen waarbij energie door de ruimte passeert. Meestal kunnen we dit verschijnsel niet waarnemen. Toch zijn we continue blootgesteld aan allerhande straling.
Vormen van het uitzenden van energie
Straling is het uitzenden van energie als golven (elektromagnetische straling) of als deeltjes (deeltjesstraling). De deeltjesstraling bestaat uit deeltjes die bij kernfysische en atoomfysische processen vrijkomen.
N.B. Straling van radioactieve bronnen kan zowel deeltjesstraling als hoogfrequente elektromagnetische straling (gammastraling) bevatten.
In dit hoofdstuk wordt alleen het deel elektromagnetische straling behandeld.

Ioniserende straling
Van de verschillende soorten stralingen is de ioniserende straling die uitgezonden wordt door radioactieve stoffen of röntgentoestellen het meest bekend. Deze vorm van elektromagnetische straling bezit zoveel energie, dat ze in staat is moleculen te ioniseren (ionisatie is een proces waarmee een atoom of molecuul uit ongeladen toestand een elektron kwijtraakt of er een bijkrijgt). Hierbij ontstaan vrije radicalen (molecuul of atoom dat al dan niet geladen kan zijn , maar dat een ongepaard elektron heeft) die vitale delen van de biologische cel (kleinste onderdeel van een organisme of levend wezen) kunnen beschadigen.

Niet-ioniserende straling
Elektromagnetische straling die niet voldoende energie bezit om ionisaties tot stand te brengen noemt niet-ioniserende straling. Niet-ioniserende straling kan echter ook schade veroorzaken aan het menselijk lichaam. Dit stralingstype treft men op heel wat meer arbeidsplaatsen aan dan de reeds genoemde ioniserende straling.

In zijn eenvoudigste vorm bestaat een elektromagnetische straling uit trillende elektrische golven – vergezeld van een vibrerend magnetisch veld – die door de ruimte bewegen en hierbij de eigenschappen van een golfbeweging vertonen. Een visuele voorstelling is hieronder aangegeven.

Uitleg bij bovenstaande weergave:
Het elektrisch veld E trilt in dit geval in het verticale vlak. Het magnetisch veld H trilt in een vlak loodrecht op veld E. Beide staan in een rechte hoek op de voortbewegingsrichting. De snelheid van voortbeweging is in de vrije ruimte gelijk aan de lichtsnelheid (c = 300.000km/s). De veldsterkte wordt bepaald door de amplitude (E_o,H_o) van de golf.

Elektromagnetische stralingen kunnen onderling op drie manieren verschillen:
Frequentie f:
Dit is het aantal trillingen of complete cyclussen dat de straling per seconde vertoont. De frequentie wordt uitgedrukt in Hertz, waarbij 1 Hertz = 1 trilling per seconde = 1Hz;
Golflengte λ:
Dit is de afstand tussen 2 opeenvolgende gelijkwaardige punten op de golf. De golflengte wordt uitgedrukt in meters. De relatie tussen frequentie en golflengte wordt uitgedrukt als volgt: f = c/λ, waarin c gelijk is aan de lichtsnelheid (3,108 m/s in vacuüm);
Veldsterkte of dichtheid:
Veldsterkte of dichtheid van de elektromagnetische krachten.

De fotonenergie (lichtenergie) van een elektromagnetische straling wordt bepaald door de frequentie:
E = h.f
Waarbij “h” de constante van Planck is en “E” wordt uitgedrukt in electronvolt (eV). Wanneer een elektromagnetische straling voldoende energie bezit (meer dan 12 eV) is ze in staat om bij botsing een elektron uit een atoom te verwijderen. Dit resulteert in een geïoniseerd atoom. Dergelijke ionisaties kunnen in levend materiaal (onder andere het menselijk lichaam) grote schade aanrichten. Niet-ioniserende stralingen kunnen geen ionisaties tot stand brengen omdat hun fotonenergie kleiner is dan 12eV.
De grootte van de fotonenergie is van belang voor het al dan niet optreden van schade door ionisaties en dus ook voor de opdeling in ioniserende en niet-ioniserende stralen. Bij niet-ioniserende straling is de schade niet zozeer afhankelijk van de energie per golf (fotonenergie) dan wel van de totale energie van de stralenbundel (de energiedichtheid en vermogensdichtheid) die op een bepaalde plaats terecht komt. De golflengte is van groot belang voor het gedrag en effect van de stralen in de materie (penetratie, absorptie, reflectie en transformatie).

De volgende natuurkundige grootheden worden gebruikt om de blootstelling aan elektromagnetische velden te beschrijven:

• Elektrische veldsterkte (E)
• Elektrische stromen in extremiteiten (I_L)
• Contactstroom (I_C)
• Elektrische lading (Q)
• Magnetische veldsterkte (H)
• Magnetische fluxdichtheid (B)
• Vermogensdichtheid (S)
• Specifieke energieabsorptie (SA)
• Specifieke energieabsorptietempo (SAT)

De volgende natuurkundige grootheden worden gebruikt om de blootstelling aan kunstmatige optische straling te beschrijven:

• Bestralingssterkte (E) of vermogensdichthheid
• Bestralingsdosis (H)
• Radiantie (L)
• Niveau

Afhankelijk van golflengte en frequentie bestaat er een zeer uitgebreid spectrum van elektromagnetische stralingen. Het totale elektromagnetisch spectrum is weergegeven in de onderstaande tekening.

Verklaring van de nummers die aangegeven zijn in de tekening van het stralingsspectrum
(1) EHF Extreme High Frequency
(2) SHF Super High Frequency
(3) UHF Ultra High Frequency
(4) VHF Very High Frequency
(5) HF High Frequency
(6) MF Medium Frequency
(7) LF Low Frequency
(8) VLF Very Low Frequency
(9) UKG Ultra Korte Golf
(10) KG Korte Golf
(11) MG Midden Golf
(12) LG Lange Golf
(13) ELF Extremly Low Frequency

Algemene toelichting op de tekening met het elektromagnetisch spectrum
In de gebieden met korte golflengte en grote frequentie worden elektromagnetische golven meestal gedefinieerd door middel van hun golflengte. In de gebieden met lange golflengte en kleinere frequentie worden de elektromagnetische golven meestal gedefinieerd door middel van hun frequentie.
Er is geen scherp verdelende lijn tussen de verschillende gebieden van elektromagnetische stralingen. Toch worden deze stralingen ingedeeld in verschillende groepen op basis van de fysische en biologische effecten die ze teweegbrengen.

Hoofdindeling van het elektromagnetisch spectrum

De hoofdindeling van het elektromagnetisch spectrum is als volgt:

• Deel ioniserende straling (zie oranje deel van het elektromagnetisch spectrum in bovenstaand schema);
• Deel niet ioniserende straling (zie blauwe deel van het elektromagnetisch spectrum in bovenstaand schema);

Verdere indeling van het deel niet-ioniserende stralingen
Hoofdgroepen van de niet-ioniserende stralingen
In het gebied van de niet-ioniserende stralingen is de indeling van de hoofd- en subgroepen als volgt:

• Optische straling:
  
  
  • ultraviolette straling (golflengten van 400 tot 100 nm);
  • zichtbaar licht (golflengten van 780 tot 400nm);
  • infrarode straling (golflengten van 1 mm tot 780 nm);
• Elektromagnetische velden:
  
  
  • radiofrequenties (frequenties van 100KHz tot 300 GHz);
  • intermediaire frequenties (frequenties van 300Hz tot 100KHz);
  • extreem lage frequenties (frequenties van 1 tot 300Hz);
  • statische magnetische velden (frequenties van 0 tot 1 Hz).

Binnen elke hoofdgroep bestaan er nog verdere opdelingen. Microgolven (golflengten van 1mm tot 1m) zijn een deel van de radiofrequenties. Binnen het gebied van de niet-ioniserende straling variëren de stralingen dus van UV-stralingen met een golflengte van 100nm en een frequentie van 3.10¹⁵ Hertz tot elektromagnetische velden rond wisselstroomgeleiders met een frequentie van 50 Hertz en een golflengte van meer dan 1000km.

Hoewel elektromagnetische stralingen zeer sterk kunnen verschillen qua golflengte en frequentie, hebben ze allemaal dezelfde oorsprong, namelijk bewegende elektrische ladingen. Deze bewegende elektrische ladingen kunnen op verschillende wijzen ontstaan.
De radiofrequenties kunnen geproduceerd worden door oscillerende elektrische circuits. Infraroodstraling wordt voortgebracht door trillingen van de atomen in een heet voorwerp. Ultraviolet en zichtbaar licht worden onder andere uitgestraald wanneer een elektrische stroom door een gas passeert.
De belangrijkste bron van niet-ioniserende elektromagnetische straling is de zon. De straling van de zon bevat zowel ultraviolet licht als zichtbaar licht en infrarode straling.

De mensheid wordt voor een belangrijk deel blootgesteld aan ioniserende straling veroorzaakt door stralingsbronnen die van nature aanwezig zijn in het milieu. De natuurlijke stralingsbronnen kunnen worden verdeeld in radioactieve stoffen uit de bodem en komische straling. Aan deze laatste bronnen wordt ieder mens van nature blootgesteld. In Nederland veroorzaken de natuurlijke bronnen 80% van de gemiddelde stralingsdosis die wordt opgenomen. De stralingsdosis van deze bronnen is over het algemeen laag waardoor de risico's beperkt zijn.

Ioniserende straling die uitgezonden wordt door specifieke radioactieve bronnen is zeer risicovol. Deze vorm van elektromagnetische straling bezit namelijk zoveel energie, dat ze in staat is moleculen te ioniseren. Hierbij ontstaan vrije radicalen die vitale delen van de biologische cel kunnen beschadigen. Met andere woorden blootstelling aan ioniserende straling kan desastreus zijn voor het menselijk lichaam. Dit houdt in dat bronnen met radioactievestraling alleen gebruikt mogen worden onder een regime van zeer zware maatregelen om te voorkomen dat mensen daaraan blootgesteld worden.

Risico's en maatregelen bij gebruik van specifieke radioactieve bronnen in de Waterbouw
In de Waterbouw worden radioactieve bronnen in principe alleen gebruikt in concentratiemeters aan boord van de baggerwerktuigen voor het meten van de hoeveelheid vaste stof in het baggermengsel. Alle risico's en de maatregelen om risico's te voorkomen of tot een aanvaardbaar niveau te beperken bij het gebruik van genoemde radioactieve bronnen in concentratiemeters worden behandeld in hoofdstuk 14.2 "Radioactiviteit".

Onder paragraaf 13.6.2 is beschreven dat ioniserende straling zeer risicovol is omdat deze straling zoveel energie kan bevatten dat ze moleculen kunnen ioniseren. Hierdoor kunnen vitale delen van de biologische cel beschadigd worden.
Niet-ioniserende straling, de naam zegt het al, bevat niet voldoende energie om ionisaties tot stand te brengen. Niet-ioniserende straling kan echter ook schade veroorzaken aan het menselijk lichaam. De risico's en de maatregelen van verschillende vormen van niet-ioniserende straling die voor de Waterbouw van belang zijn worden hieronder behandeld.

De belangrijkste stralingen waar we in de Waterbouw mee te maken hebben kunnen we onderverdelen in ioniserende- en niet ioniserende stralingen.

Van het deel ioniserende straling hebben we te maken met:

• Gammastraling waarmee de concentratie droge stof wordt gemeten in de concentratiemeters.

In bovenstaande paragraaf 13.6.2 staat informatie over deze straling en een verwijzing naar de specifieke toepassing in de Waterbouw. Verder wordt de ioniserende straling en dus ook de Gammastraling in dit hoofdstuk niet behandeld.

Van het deel niet-ioniserende straling hebben we te maken met de volgende stralingen:
Uit de hoofdgroep optische straling hebben we te maken met:

• UV straling: blootstelling komt voor door de zon maar ook bijvoorbeeld door elektrisch booglassen
• (zichtbaar)licht: blootstelling komt voor bij algemene verlichting en bij elektrisch booglassen
• IR straling: blootstelling komt bijvoorbeeld voor bij elektrisch booglassen

Uit de hoofdgroep elektromagnetische velden hebben we te maken met de volgende stralingen:

• radiofrequentiestraling: blootstelling komt voor door onder andere radarinstallaties en communicatiesystemen
• Extreem laagfrequente elektromagnetische velden:
  In dit gebied zijn vooral de 50 en 60 Hz-frequenties belangrijk. Blootstelling komt voor bij energiestromen die opgewekt worden in grote generatoren en die door kabels naar zware elektromotoren stromen.
  

N.B. De bovengenoemde stralingen uit het deel niet-ioniserende straling van het elektromagnetisch spectrum worden in de hierna volgende paragrafen behandeld.

De optische straling waar wij in de Waterbouw mee te maken hebben wordt hieronder behandeld.

Optische straling algemeen

Optische straling wordt door de buitenste lagen van het lichaam geabsorbeerd. De biologische effecten van optische straling zijn daarom beperkt tot huid en ogen. De inwendige organen worden niet bereikt door de optische straling.

Bij de biologische effecten van optische straling wordt onderscheid gemaakt tussen acute effecten en chronische effecten. In het algemeen treden de acute effecten alleen op wanneer de blootstelling hoger is dan de een bepaalde drempelwaarde. Die drempelwaarde verschilt per persoon. Een hogere blootstelling resulteert dus niet noodzakelijkerwijs in een acuut effect op ogen of huid. Wel neemt het risico op een acuut effect toe naarmate de blootstelling hoger is.
Chronische effecten treden op bij langdurige en/of herhaalde blootstelling over een lange periode. Hierbij is doorgaans geen drempelwaarde vast te stellen waarbij chronische effecten (niet) zullen optreden. Het risico op chronische effecten is niet naar nul te reduceren.

Verschillende golflengten geven verschillende effecten, afhankelijk van welk deel van de huid of oog straling absorbeert en van het soort reactie die optreedt.

Hieronder een schematische voorstelling van de indringing van optische straling in oog en huid.

Indringing van optische straling in het oog
UV-C, UV-B, het grootste deel van IR-B en alle IR-C worden door het hoornvlis geabsorbeerd. UV-A en een klein deel IR-B worden door de ooglens opgenomen. Zichtbare straling wordt gefocusseerd op het netvlies, waarbij de natuurlijke sluitingsreflex de blootstellingstijd beperkt. IR-A en een klein deel van de IR-B worden eveneens gefocusseerd op het netvlies, maar deze straling is niet zichtbaar. Hier is dus geen sprake van een natuurlijke sluitingsreflex en wordt het effect pas opgemerkt als er al schade is opgetreden.

Indringing van optische straling in de huid
Optische straling dringt niet ver door in het lichaam, maar wordt door de huid geabsorbeerd. UV-C, UV-B, IR-B en IR-C straling komen niet verder dan de opperhuid (hoornlaag of epidermis). UV-A zichtbaar licht en nabije infrarode straling kunnen doordringen tot de dermis (lederhuid) of subcutane (vet)weefsel. Dieper gelegen weefsel heeft weinig kans te worden beschadigd omdat de inwendige organen niet worden bereikt door de straling.

UV, zichtbare en IR-straling geven verschillende gezondheidseffecten op ogen en huid die in de volgende paragrafen worden toegelicht.

Ultraviolet vormt de grens tussen ioniserende en niet-ioniserende straling.

Natuurlijke UV bronnen
De belangrijkste natuurlijke UV bron is de zon.
De intensiteit van de ultraviolette straling van de zon is zo groot dat ze waarschijnlijk fataal zou zijn voor alle levende organismen op aarde als deze niet werden afgeschermd door de atmosfeer. De hoeveelheid en de spectrale distributie van de UV-straling die het aardoppervlak bereikt, hangt af van de volgende factoren:

• de golflengte van de UV-straling;
• de hoekstand van de zon, die afhangt van de dag van het jaar, het uur van de dag en de breedteligging van de beschouwde plaats;
• het spectrum ter hoogte van de bovenste laag van de atmosfeer;
• de dikte van de ozonlaag en haar verticale distributie;
• de moluculaire absorptie en verstrooiing (aanwezigheid van polluenten);
• de absorptie en verstrooiing door aërosolen;
• de absorptie en verstrooiing door wolken;
• de reflectiekarakteristieken van het oppervlak;
• afscherming door objecten;
• de hoogte boven de zeespiegel.

Met andere woorden de aanwezigheid van nevel, wolken en luchtverontreiniging speelt een belangrijke rol in de verzwakking van de UV-straling.

Werknemers die buiten werken zullen ongewild aan UV-straling blootgesteld zijn. De hoogste blootstellingen vinden plaats van 2 uur voor tot 2 uur na de hoogste zonnestand. Daarnaast is de blootstelling in de zomer uiteraard veel groter dan in de winter. Verder is de plaats (breedteligging) waar men zich bevindt van groot belang (verschil met Nederland en b.v. een tropisch gebied).

Kunstmatige UV bronnen
Er zijn ook diverse kunstmatige UV bronnen denk aan Fluorescentielampen, hogedrukontladingslampen, vuur, lasboog, zonnebanken etc. Van alle kunstmatige bronnen is booglassen de sterkste bron en daardoor de potentieel gevaarlijkste bron van UV-straling. Elektrisch booglassen zendt veel meer UV uit dan het lassen met de vlam. Voor stralingsrisico's en maatregelen bij elektrisch lassen zie verder hoofdstuk 12.4.3.2.

Voorbeeld van een lasboog bij elektrisch lassen

Acute effecten
Bij te hoge hoeveelheid ultraviolette straling wordt de huid rood en pijnlijk. De verbranding verdwijnt na enkele dagen. Het bekendste voorbeeld is verbranding van de huid door zonnestraling. Andere effecten zijn pigmentatie (dat wil zeggen vorming van huidvlekken en sproeten) en verdikking van de huid.
Bij een te hoge blootstelling van de ogen aan ultraviolette straling (UV-B en UV-C) kan een ontsteking optreden aan het hoornvlies (fotokeratitis) en aan het bindvlies van het oog. Dit effect treedt 3 tot 6 uur na blootstelling op en verdwijnt weer na een paar dagen. Bekende voorbeelden zijn lasogen en sneeuw blindheid.
Chronische effecten
Na vele jaren blootstelling, zal de huid rimpelen en veel van haar soepelheid verliezen (huidveroudering). Ook kan ultraviolette straling leiden tot huidkanker. Er zijn aanwijzingen dat UV ook het immuunsysteem kan aantasten.
Bij langdurige blootstelling van het oog aan UV-straling kan vertroebeling van de ooglens ontstaan (staar of cataract). Die vertroebeling van de ooglens kan worden behandeld door het operatief vervangen van de ooglens. Daarna is extra bescherming tegen UV-straling nodig om volledige blindheid en beschadiging van het netvlies (retina) te voorkomen.

• Daar UV-straling een zwak penetratievermogen heeft, zullen de door kleding bedekte lichaamsdelen meestal voldoende beschermd zijn. Een hoofddeksel is in dit verband zeer belangrijk. Toch kan grof geweven kleding en kleding uit UV-transparant materiaal voldoende zonlicht doorlaten voor het optreden van zonnebrand.
• Voor de niet door kleding bedekte lichaamsdelen kunnen zonneproducten gebruikt worden. Een zonneproduct bestaat altijd een vehiculum en één of meerdere daarin verwerkte UV-filters. Vanuit dermatalogisch standpunt is het altijd aan te bevelen een product met een zo hoog mogelijke protectiefactor te gebruiken.
• Blootstelling aan utraviolette straling van de zon kan ook beperkt worden door organisatorische en technische maatregelen zoals wijzigingen in de werkuren en binnen werken of onder afscherming.

Ruimtelijke omsluiting
De bescherming tegen UV-straling in de werkomgeving zal bij voorkeur bestaan uit ruimtelijke omsluiting en afscherming van de straling. Indien observatie noodzakelijk is, kan die geschieden door een uit UV-absorberend materiaal vervaardigd venster, zoals dik vensterglas.
Afscherming
Afscherming wordt bijvoorbeeld gebruikt bij laswerkzaamheden teneinde blootstelling van personen in de omgeving te voorkomen. Als men een UV-bron afschermt moet tegelijk de reflectie worden tegengegaan.
Organisatorische maatregelen
Als er sprake is van sterke straling, terwijl afscherming niet mogelijk is kunnen organisatorische maatregelen de blootstelling beperken. Denk hierbij bijvoorbeeld het vergroten van de afstand tussen de werkplek en de UV bron, het uitschakelen van de bron wanneer deze niet wordt gebruikt en roulatie van werknemers over verschillende werkplekken.
Persoonlijke beschermingsmiddelen
Als er sprake is van sterke straling, terwijl afscherming onmogelijk is, zijn oog- en huidbeschermingsmiddelen verplicht. Belangrijk om te weten is dat gewone brillen geen bescherming bieden tegen UV-stralen. Hiervoor zijn specifieke veiligheidsbrillen in de handel.
De specifieke persoonlijke veiligheidsmiddelen voor de lasser worden behandeld in hoofdstuk 12.4.3.2.

• De lassers in de Waterbouw worden blootgesteld aan UV-straling. Voor verdere informatie zie hoofdstuk 12.4.3.2.
• De stortwerkers worden ook blootgesteld aan UV-straling. Voor verdere informatie zie hoofdstuk 17.1.11.

Infraroodstraling is een warmte straling. In de Waterbouw hebben vooral lassers daar mee te maken. Infraroodstraling kan bij alle soorten lastechnieken vrijkomen.

Acute effecten
Infrarode straling is praktisch een oppervlakteverwarming, de indringdiepte van IR-straling is enkele micrometers. Acute risico's voor de huid zijn meestal beperkt, doordat de stralingswarmte uit IR-straling onmiddellijk gevoeld wordt en men daardoor hoge blootstelling zoveel mogelijk uit de weg gaat.
Acute gezondheidseffecten op de voorzijde van het oog en omringende weefsel zijn een branderig gevoel rond de ogen, ontsteking van de oogleden en van het hoornvlies. Ook het netvlies kan beschadigen met uitval van kleine stukken van het gezichtsveld (scotomen).

Chronische effecten
Het gevaar van IR-straling is het risico op chronische klachten. Door langdurige blootstelling aan IR-straling kan verbranding van de huid optreden. IR-straling die vrijkomt tijdens het lassen of werken met gloeiende metalen of glas boven 1500^oC kan staar of cataract (een vertroebeling van de lens van het oog) veroorzaken. Dit ontstaat na langdurige blootstelling (15-20jaar). Het gevaar hierbij is dat de blootstelling en dus het ontstaan van gezondheidsschade vaak onopgemerkt optreden. IR-straling is niet zichtbaar, dus bestaat er geen natuurlijke afweerreflex tegen blootstelling aan IR-straling in het oog. Het effect wordt pas opgemerkt als er al schade is opgetreden.

• Zorg dat men eventuele warmtebronnen isoleert/afschermt;
• Zorg dat men de nabijheid van warmtebronnen vermijdt;
• Zorg dat men zich zo kort mogelijk bij een warmtebron ophoudt;
• Bedek lichaamsdelen met beschermende kleding;
• Lassers dragen beschermende kleding en laskap.

• De lassers in de Waterbouw worden blootgesteld aan IR-straling. Voor verdere informatie zie hoofdstuk 12.4.3.2.

De overgrote meerderheid aan situaties waarbij werknemers worden blootgesteld aan kunstmatige bronnen van optische straling betreft normale algemene verlichting. Hierbij is een nadere beoordeling van de risico's overbodig.
Een andere lichtbron die ook in de Waterbouw veel voorkomt is de lichtbron die optreedt bij elektrisch lassen. Deze lasboog vergt aandacht omdat hierbij veel fel licht vrij komt. Als men dit licht niet afschermt kan het netvlies beschadigen waardoor er gezichtsverlies optreedt. Buiten de lasboog bij elektrisch lassen kan zichtbare straling bij alle soorten lastechnieken vrijkomen. De algemene maatregel van het dragen van een laskap en het afschermen van de lasplaats is hierbij echter afdoende.

Acute effecten
Zichtbare straling dringt door in het oog en stimuleert de fotoreceptoren van de oogzenuwen. Voor de zichtbare straling wordt het risico op schade door straling beperkt door oogknipperen (afschermen en bevochtigen), de pupilreflex (pupilvernauwing), de oogsluitreflex en afwendgedrag. Dat wil zeggen dat min of meer vanzelf de ogen sluit en het hoofd afwendt bij hinderlijk veel straling.
Bronnen die zo geconcentreerd of intens zijn, dat ze schade kunnen toe brengen binnen de korte tijd tussen aanvang van de blootstelling en de pupil-, oogsluitreflex of afwendgedrag, kunnen oogletsel veroorzaken. Typische voorbeelden van dergelijke bronnen zijn hoogvermogen flitslampen, lasbogen, lasers en de zon.
Het eerste effect is verblinding, bij hogere blootstelling volgt beschadiging van het netvlies.

Chronische effecten
Chronische blootstelling aan hoge niveaus van zichtbare straling kan de cellen in het netvlies (retina) beschadigen, wat kan leiden tor verminderd kleuren zien en nachtblindheid.

• Vermijd zoveel mogelijk het gebruik van geconcentreerde lichtbronnen;
• Indien het gebruik van geconcentreerde lichtbronnen niet te vermijden is, scherm deze bronnen af.
• Ga geconcentreerde lichtbronnen uit de weg en kijk niet naar de bron.
• Zorg voor deugdelijke oogbescherming

• De lassers in de Waterbouw worden blootgesteld aan Zichtbare straling. Voor verdere informatie zie hoofdstuk 12.4.3.2.

Laserstralen worden tegenwoordig steeds meer toegepast. In de Waterbouw komt men ze voornamelijk tegen bij survey-werkzaamheden.

Het effect van laserstraling is in essentie hetzelfde als de effecten van UV-, zichtbare of IR-straling. Het grote onderscheid is de grotere intensiteit van laserbronnen en de smalle bundel wat tot ernstige effecten kan leiden. Dit is bijzonder gevaarlijk voor de ogen waar de lens de laserstraal kan focussen.
De onderstaande figuur geeft ter illustratie het effect van een lichtbron, zoals een normale 100 Watt lamp met glas, vergeleken met een laserstraal van 1mWatt. Door het verschil in coherente en niet-coherente straling kan op het netvlies het vermogen van de laser een miljoen keer groter zijn dan de gloeilamp.

Verschil niet-coherente en coherente straling

Effect op het netvlies van niet-coherente versus coherente straling

Door het focussen op het netvlies kan het effect van de laserstraling verbranding van het netvlies zijn. Compleet verlies van het gezichtsvermogen kan het gevolg zijn.
Lasers worden ingedeeld in klassen zie onderstaande tabel. De fabrikant is verplicht aan te geven onder welke klasse de laserbron c.q. het toestel valt.

Indeling in laserklassen(indeling van toestellen uit 2002 of later)

Bij de beoordeling van de gevaren van lasers, geeft de indeling in klassen een eerste beeld van de mogelijke risico's. De klasse houdt rekening met de dosis laserstraling waaraan een werknemer bij normaal gebruik of gedurende routine onderhoud kan worden blootgesteld. Normaal gebruik en routine onderhoud houdt in dat de afschermingen en beveiligingen intact worden gelaten. De klassenindeling houdt rekening met deze afschermingen. Dit betekent dat de laserbron van een bepaalde klasse kan zijn, maar dat het toestel, waarin de laser zich bevindt, door de constructie zoals omkasting of afscherming in een lagere, relatief veilige klasse valt. Onder andere gebruiksomstandigheden, bijvoorbeeld bij het ontmantelen van een lasertoestel, moet goed worden opgelet of er inwendig geen lasersysteem is van een hogere klasse met een potentieel risico voor blootstelling aan een gevaarlijke laserstraal.

Beperkingen van de classificatie van laser veiligheidsklassen zijn:

• In 2002 heeft de herziening van norm EN 60825 geleid tot wijziging van de klassenindeling. Daarvoor werd een andere indeling gehanteerd. Er zijn nog steeds apparaten in gebruik die volgens de vroegere indeling zijn geclassificeerd;
• De classificatie heeft alleen betrekking op laserstraling, andere gevaren zoals elektriciteit, rook, geluid en dergelijke worden niet in beschouwing genomen;
• De classificatie heeft alleen betrekking op normaal gebruik van het product. Bij onderhoud en reparatie of wanneer het product onderdeel uitmaakt van een complete installatie is de classificatie mogelijk niet van toepassing;
• De classificatie heeft alleen betrekking op een enkel product een opgetelde blootstelling van meerdere bronnen wordt niet in beschouwing genomen;
• In laboratoria komen veel zelfgebouwde of omgebouwde lasers voor, waardoor de oorspronkelijke indeling in een klasse (als die al bestond) opnieuw moet worden vastgesteld.

Ter informatie
Er wordt weleens gedacht in de Waterbouw zal het zo'n vaart niet lopen met het gebruik van laserapparatuur. De onderstaande foto over het meten van waterdiepten m.b.v. een laser geeft aan dat er echter steeds weer nieuwe toepassingen worden gevonden voor deze apparatuur ook in de Waterbouw.

Meten van waterdiepten m.b.v. laserapparatuur.

Omdat bij open bronnen (waaronder lasbogen en vlammen) UV-, zichtbare- en infrarodestralingen voorkomen en het feit dat deze open bronnen in de Waterbouw veelvuldig voorkomen wordt dit item hier apart genoemd.
Wanneer een materiaal opgewarmd wordt vinden er energieomzettingen plaats in de moleculen en worden fotonen uitgestraald. De hoeveelheid uitgestraalde energie hangt af van de temperatuur. Boven 2600^oC kunnen open bronnen voor de gezondheid schadelijke hoeveelheden UV uitstralen.
Lasbogen en vlammen zijn 'open bronnen'. Zij kunnen bovendien door hun hoge temperatuur objecten verwarmen die dan zo warm worden dat ze zelf straling veroorzaken tot ver in het UV.
Bij booglassen kan zichtbare straling ontstaan die zo fel is, dat het netvlies beschadigd raakt en gezichtsverlies optreedt. Zichtbare straling kan bij alle soorten lastechnieken vrijkomen. Ook kan bij alle soorten lastechnieken infrarode straling vrijkomen.

In situaties met open bronnen kunnen blootstellingen na relatief korte blootstelling overschreden worden. Enkele voorbeelden van dergelijke situaties worden hieronder genoemd:

Voorbeelden van overschrijden blootstellingslimieten bij open bronnen

• Voor de gebruiker onverwacht sterke UV-straling uit “open vlam” processen.
  Bijvoorbeeld UV-blootstelling van handen, armen en gezichtshuid van werknemers die werken met open acetyleen/zuurstof vlammen (zoals autogeen lassen en hardsolderen) of met open aardgas/zuurstofvlammen (zoals glassmelten). Bij deze processen worden wel beschermingsmaatregelen tegen IR-straling genomen, maar wordt veelal geen rekening gehouden met het op kunnen treden van UV-straling. De limietwaarden voor de huid worden binnen 1 tot 3 uur blootstelling bereikt. De boogtijd is doorgaans korter, wat verklaart dat het risico van UV-straling bij deze lasprocessen minder aandacht krijgt.
  
• Elektrische booglasprocessen of helpen met vasthouden van een werkstuk zonder laskap of beschermende kleding
  Dit is een zeer vaak voorkomende situatie waarbij een helper vaak alleen het gezicht afwendt en hooguit handschoenen draagt tegen de hitte van het werkstuk. Booglassen zonder bescherming leidt meestal binnen een minuut tot overschrijding van de blootstellingslimieten.
  
• Directe zichtlijn op zeer grote en/of zeer hete bronnen zonder beschermingsmiddelen.
  Bijvoorbeeld onbeschermd werken nabij hoogovens, in walserijen of bij smeltovens voor glas en metaal.
  

Een andere belangrijke blootstelling aan optische straling is laserlassen waarbij vooral infrarode laserstraling wordt gebruikt. Een laserbundel met een frequentie in het nabij-infrarode gebied (Nd: YAG-, fiber- of diode-laserlassen) kan het netvlies beschadigen. Hierdoor kan het gezichtsvermogen geheel of gedeeltelijk verloren gaan. Een laserbundel met een frequentie verder in het infrarode gebied (CO₂-laser) kan de buitenste laag van het oog (het hoornvlies) beschadigen of staar veroorzaken (een vertroebeling van de ooglens). Als een bundel laserstraling op de huid valt, kan verbranding of weefselschade optreden. Laserstraling komt alleen vrij bij laserlassen, niet bij boog- en autogeen lassen. Laserlasprocessen zijn vaak geautomatiseerd en goed afgeschermd, waardoor er bij normaal gebruik weinig risico is op te hoge blootstelling.

LED's zijn ook bronnen van optische straling. Deze worden hier apart genoemd omdat ze steeds meer toegepast worden.

Voor de huid zijn er geen risico's m.b.t. LED's.
Met UV-LED's moet men voorzichtig zijn. De fabrikant dient waarschuwingen te verstrekken bij LED's die gevaarlijk kunnen zijn voor de gezondheid en dient een advies te geven voor eventuele waarschuwingen op producten met zo'n LED. LED's met hoog vermogen in het gebied van blauw licht (rond 470nm of kortgolviger) kunnen eveneens een risico zijn voor het oog bij langdurige bestraling op korte afstand.
Veel fabrikanten hebben informatie over fotobiologische veiligheid van de LED's vastgesteld conform de Europese standaard IEC 62471:2006 (Photobiological Safety of Lamps and Lamp Systems). Uit deze informatie kan volgen dat de LED's geen risico vormen (exempt group), een laag risico (risicogroep 1), een gemiddeld risico (risicogroep 2) of hoog risico (risicogroep 3), met vermelding van de maximaal toegestane blootstellingstijd, waarbij de gebruiker in de lichtbundel kijkt.

Er is sprake van verhoogde fotosensitiviteit (lichtovergevoeligheid) als de huid abnormaal reageert op een normale blootstelling aan zonnestraling of optische stralingsbronnen. Per persoon kan de gevoeligheid voor optische straling verschillen. Sommige personen zijn overgevoelig voor ultraviolette straling. De overgevoeligheid kan aangeboren zijn of pas op latere leeftijd optreden. Het kan voorkomen dat een werknemer niet weet dat hij/zij een verhoogde fotogevoeligheid heeft of de verhoogde gevoeligheid ontwikkelt zich pas later. Zwangerschap kan de gevoeligheid verhogen.
Medewerkers met een oogafwijking zoals een lui oog, bij bijziendheid of met een verminderde oogreflex, kunnen extra risico lopen.

Er zijn fototoxische en fotoallergische reacties, die beide veroorzaakt worden door een combinatie van (ultraviolette) straling en een chemische stof. Fototoxische reacties komen aanmerkelijk vaker voor dan fotoallergische reacties.
Fototoxische reacties houden verband met het vermogen van de huid om straling van een bepaalde golflengte te absorberen. Hierdoor ontstaan in de huid een reeks fotochemische reacties, die leiden tot (huid)celbeschadiging.
Fotoallergische reacties treden alleen op bij personen die een allergie ontwikkeld hebben. Bij fotoallergische reacties zijn stoffen betrokken die, alléén met behulp van stralingsenergie, contacteczeem kunnen veroorzaken. Onder invloed van straling vindt een koppeling plaats van die stof aan eiwitten in de huid, waarmee ze een allergie veroorzakende stof vormen. Sommige stoffen kunnen zowel een fototoxische als een fotoallergische reactie uitlokken.

Stoffen die de fotogevoeligheid kunnen verhogen kunnen door inslikken, inademen of rechtstreeks door de huid worden opgenomen. Wij kunnen deze stoffen in de Waterbouw onder ander tegenkomen in polycyclische koolwaterstoffen (Roet, koolteer, houtconserveringsmiddelen, anthraceen, fluorantheen). De reacties zijn: prikkelend en brandend gevoel.

Combinatie van chemische stoffen en de laswerkplaats
Een uitzonderlijk voorbeeld van de risico's van optische straling in combinatie met chemische stoffen is het risico van het gebruik van ontvettingsmiddelen die chloor bevatten in een laswerkplaats. Door de vrijkomende UV-straling bij het lassen, komt er een reactieproces opgang waarbij trichloorethyleen reageert met de UV straling en fosgeengas wordt gevormd. Bij inademing van het fosgeengas ontstaat zoutzuur wat kan leiden tot perforatie van de luchtwegen. Het wordt ten zeerste afgeraden deze ontsmettingsmiddelen in de buurt van het lassen of op de te lassen producten te gebruiken.

Om de risico's van optische straling in de organisatie te beheersen gelden de volgende verplichtingen voor de werkgever:

1. Bepalen van de blootstelling en beoordelen van de risico's;
2. Nemen van maatregelen om risico's te voorkomen of te verminderen;
3. Voorlichting en opleiding van werknemers;
4. Overleggen met de werknemers(vertegenwoordiging.

RI&E in het algemeen
De risico-inventarisatie en evaluatie dient opgesteld te worden volgens de procedure zoals behandeld in hoofdstuk 10.1. Verder dient er bij “Optische straling” ook een verdiepende RI&E uitgevoerd te worden zie artikel 6.12d van het Arbobesluit.

Inventarisatie optische stralingsbronnen
Als eerste stap wordt een inventaris opgesteld van de arbeidsmiddelen en processen waarbij optische straling kan vrijkomen, hetzij bewust, hetzij als onbedoeld bijproduct. Van de relevante arbeidsmiddelen worden, naast de standaard gegevens als naam, merk, bouwjaar, plaats van gebruik enzovoorts, het vermogen, het frequentiespectrum (of golflengtespectrum) en de duur van de blootstelling vastgelegd. Als het om een laser gaat wordt de klasse van de laser vermeld. Van de processen wordt de duur van de blootstelling vastgelegd en voor zover bekend informatie over de aard van de blootstelling (bijvoorbeeld op grond van informatie van de leverancier en uit de literatuur).
De inventarisatie moet actueel worden gehouden.

Gegevens van de fabrikant of leverancier
Van de fabrikanten en leveranciers mag verwacht worden dat zij de eventuele risico's van hun producten kennen. De fabrikant en leverancier moet op de hoogte zijn van de wetgeving en relevante normen en hebben de plicht om gebruikers van de producten goed voor te lichten over een juiste en veilige toepassingswijze. De gegevens van de fabrikant van optische stralingsbronnen moeten de gebruikers ondersteunen bij het beoordelen van de risico's. waar de gebruiker vooral op moet letten is of zijn gebruikssituatie overeenkomt met de situatie waarvoor de informatie van de fabrikant geldt. Als die situatie anders is moet de gebruiker nagaan wat de invloed daarvan is op de risico's door straling. Het makkelijkst is om daarvoor eerst navraag te oen bij de leverancier/fabrikant.

Informatie over blootstelling
Als is vastgesteld wat de stralingsbronnen zijn dient het niveau, de golflengte en de duur van de blootstelling vastgesteld te worden.

Het vaststellen van de grenswaarde van de blootstelling
De grenswaarden zijn opgenomen in de Europese Richtlijn 2006/25/EG. In het Arbobesluit wordt naar deze Europese Richtlijn verwezen in artikel 6.12a.
Als men de stralingsbronnen en de blootstelling aan deze bronnen heeft vastgesteld dan moet men deze waarden gaan vergelijken met de grenswaarden die daarvoor gelden. Dit laatste blijkt echter in de praktijk nog niet zo eenvoudig. Deze grenswaarden zijn namelijk gebaseerd op de acute biologische effecten van optische straling op huid en ogen en afhankelijk van de stralingsenergie (golflengteafhankelijk), de intensiteit en de tijdsduur van de bestraling. Het resultaat is een complex stelsel van grenswaarden. Doordat de grenswaarden uit de genoemde Europese Richtlijn zo complex zijn, zijn ze in redelijkheid alleen toepasbaar door stralingsspecialisten. In verband hiermee heeft de Arbo Unie in een brochure voor SZW een vereenvoudigde beoordelingsmethode opgenomen die ook voor niet-specialisten goed toepasbaar is. De bovengenoemde vereenvoudigde beoordelingsmethode is opgenomen in bijlage 37. Alleen in uitzonderingsgevallen moet dan alsnog een gedetailleerde beoordeling uitgevoerd worden om de blootstelling te toetsen aan de grenswaarden voor coherente straling of niet-coherente straling (zie paragraaf 37.1.2 en 37.1.3 van bijlage 37).
Wellicht ten overvloede, blootstelling aan de zon, een natuurlijke stralingsbron, is niet in deze grenswaarden opgenomen. Uiteraard valt beperking van de blootstelling aan de zon wel onder de algemene beschermingsvoorschriften uit de Arbowet- en regelgeving.

Vaststellen van de noodzaak voor een nadere beoordeling
Overal berekeningen of metingen uitvoeren heeft geen zin, omdat de meeste situaties (ver) onder de grenswaarden blijven. Nadat alle bronnen van kunstmatige optische straling geïnventariseerd zijn, wordt beoordeeld welke optische stralingsbronnen/processen geen risico's kunnen opleveren en voor welke bronnen/processen nadere beoordeling van de risico's moet worden uitgevoerd. Een hulpmiddel voor bovengenoemde beoordeling is aangegeven in bijlage 37.

Overige aandachtspunten bij de risicobeoordeling

• De mogelijke gevolgen voor de gezondheid en veiligheid van risicogroepen van werknemers. Hierbij moet specifiek naar de risico's tijdens onderhoud en reparatie worden gekeken. Ongeacht bedrijfstak of proces bestaat de meeste kans op problemen tijdens onderhoud en reparatie;
• De mogelijke gevolgen voor de gezondheid en de veiligheid door interactie tussen straling en fotosensibiliserende chemicaliën;
• Mogelijke indirecte effecten zoals tijdelijke blindheid. Een voorbeeld hiervan is het optreden van nabeelden veroorzaakt door klasse 2-, 2M- of zichtbare 3R-lasers. Vooral bij een laag verlichtingsniveau kunnen deze effecten optreden. Dit kan een indirect veiligheidsrisico inhouden door tijdelijke verstoring van zicht of schrikreacties. Vooral bij kritische taken zoals bedienen of besturen van arbeidsmiddelen, werken op hoogte of onderspanning. Ook naar indirecte effecten zoals ontploffing of brand moet gekeken worden, maar deze vallen buiten de scope van deze paragraaf;
• Blootstelling aan meerdere bronnen met dezelfde straling;
• Gelijktijdige aan meerdere bronnen met dezelfde straling;
• Gelijktijdige blootstelling aan verschillende soorten straling;
• De informatie uit gezondheidskundig onderzoek.

Uiteraard omvat een risicobeoordeling meer dan alleen de risico's van optische straling. Andere risico's zoals elektrische gevaren, geluidsoverlast, gebruik van chemische stoffen, brandgevaar etc. vallen buiten de scope van deze paragraaf. Uiteraard moeten ook die risico's, naast de risico's van optische straling, in een risico-inventarisatie en -evaluatie worden meegenomen.

Ondersteuning bij het inventariseren van de risico's
Zoals in de bovenstaande alinea's reeds is aangegeven kan het vaststellen van de risico's via de grenswaarden een complexe zaak zijn. Het advies is dan ook om bij twijfel direct een expert op dit gebied te raadplegen die ondersteuning kan verlenen bij het inventariseren van de risico's bij kunstmatige optische straling.

Basis
Als men via de beoordeling heeft vastgesteld dat er ergens risico's voor de gezondheid bestaan ten gevolge van de blootstelling (overschrijden van de grenswaarde) moet men dus zorgen dat de blootstelling geëlimineerd of teruggebracht wordt tot een aanvaardbaar niveau. Dit dient te gebeuren conform de zogeheten arbeidshygiënische strategie en de stand van de techniek. De arbeidshygiënische strategie is omschreven in paragraaf 10.1.9 “Wettelijk kader m.b.t. RI&E”.

Uitwerking van de arbeidshygiënische strategie met een paar voorbeelden
Hieronder in het kort de stappen van arbeidshygiënische strategie met een paar voorbeelden:

• Bronmaatregelen - De oorzaak van het probleem wegnemen.
  Voorbeeld: optische stralingsbron vervangen door een veiliger alternatief.
• Collectieve maatregelen - Als bronmaatregelen niet mogelijk zijn collectieve maatregelen nemen om risico's te verminderen.
  Voorbeeld: het plaatsen van afscherming.
  
• Individuele maatregelen - Als collectieve maatregelen niet kunnen of (nog) geen afdoende oplossing bieden moet men individuele maatregelen nemen.
  Voorbeeld: het werk zo organiseren dat werknemers minder risico lopen (afstand tot bron vergroten, taakroulatie etc.)
  
• Persoonlijke beschermingmiddelen - Als de bovenste drie maatregelen geen effect hebben de juiste persoonlijke beschermingsmiddelen verstrekken.
  Voorbeeld: laserbrillen.
  N.B. De standaard PBM's die van toepassing zijn in de Waterbouw zijn aangegeven in hoofdstuk 12.10. Bij optische straling zijn er een aantal aanvullende specificaties van toepassing. Deze specificaties zijn aangegeven in bijlage 37.

Signaleringsborden
Bij de maatregelen horen onder andere ook een aantal signaleringsborden. In bijlage 37.2.5 vindt men de veiligheidssignaleringen dien men kan tegenkomen bij stralingen in het algemeen.

Hieronder een paar specifieke signaleringsborden voor de hierboven genoemde stralingen:

Informatie voor de werknemers
Werknemers die blootgesteld worden aan optische straling moeten geïnformeerd worden over het gezondheidsrisico dat ze lopen en moeten ervan overtuigd worden dat het noodzakelijk is de blootstelling zo laag mogelijk te houden. Informatie over de mogelijke schadelijke effecten, de bronnen, de stralingseigenschappen en de te nemen preventiemaatregelen moet gegeven worden op een wijze die verstaanbaar is voor alle werknemers. De actieve medewerking van de werknemers in de preventie is cruciaal. Daarom moet hen de nodige kennis verschaft worden en de mogelijkheden om ze toe te passen.

Gezondheidskundig onderzoek
Wanneer een werknemer blootgesteld is aan optische straling boven de grenswaarden of schadelijke gevolgen voor de gezondheid worden vastgesteld wordt de werknemer in de gelegenheid gesteld om een arbeidsgezondheidskundig onderzoek te ondergaan. Werknemers worden geadviseerd naar de bedrijfsarts te gaan bij klachten zoals verlies van gezichtsvermogen, een gevoel van 'zand in de ogen', huiduitslag of huidverbranding.

Algemeen
Elektromagnetische velden ontstaan bij opwekking, transport of gebruik van elektriciteit, het opwarmen van materialen door inductie en het draadloos verzenden van informatie.
Er zijn twee soorten bronnen van elektromagnetische velden in de werkomgeving.

• In de eerste plaats kunnen de velden ontstaan als bijproduct van de opwekking, het transport of het gebruik van elektriciteit.
  Voorbeelden daarvan zijn werkomgevingen met hoogspanningslijnen, elektromotoren en lasapparatuur.
• In de tweede plaats kunnen elektromagnetische velden bewust worden opgewekt om materialen op te warmen of informatie te verzenden.
  Voorbeelden daarvan zijn werkomgevingen met inductieverhitters en zendinstallaties voor mobiele communicatie.

De hoofdgroep elektromagnetische velden is opgedeeld in diverse frequentiegroepen die aangegeven zijn in het elektromagnetisch spectrum in paragraaf 13.6.1.6.
In deze paragraaf wordt specifieke aandacht besteed aan de stralingen van twee frequentiegroepen uit de hoofdgroep elektromagnetische velden omdat deze veel voorkomen op de baggerwerktuigen in de Waterbouw. Dit zijn de hierna genoemde stralingen:

• Radiofrequentiestraling. Dit is het frequentiegebied van de microgolven en radio en TV frequenties. De scheepsradars zitten in het gebied van de microgolven;
• Elf-straling. Dit is het gebied extreem lage frequenties waaronder de stroomgeleiders (circuit van generatoren, kabels en elektromotoren) vallen.

Gezondheidseffecten
Elektromagnetische velden met frequenties van 0 tot 10 megahertz (“laagfrequente velden”) kunnen elektrische velden en stromen in het lichaam opwekken, die zenuwcellen of spieren kunnen prikkelen. Als de velden en stromen in het lichaam sterk genoeg zijn, kan dat leiden tot tinteling, pijn of spiertrekkingen. Bij nog hogere veldsterkten kan de hartfunctie verstoord worden. In het Arbeidsomstandighedenbesluit worden dergelijke effecten “gezondheidseffecten” genoemd, omdat ze schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid van werknemers.
Elektromagnetische velden met frequenties van 100 kilohertz tot 300 gigahertz (“radiofrequente velden”) kunnen het lichaam of delen daarvan opwarmen. Als deze opwarming sterk genoeg is, kunnen gezondheidseffecten optreden. Mogelijke gezondheidseffecten van radiofrequente velden zijn hittestress of schade aan weefsel en organen.

Veiligheidsrisco's
Ook als elektromagnetische velden in de werkomgeving niet sterk genoeg zijn om gezondheidseffecten te veroorzaken, kunnen er risico's voor werknemers optreden. Sterke statische magnetische velden, zoals die van de magneet van een MRI-scanner, kunnen misselijkheid, duizeligheid of verlies van evenwicht veroorzaken. Deze effecten treden vooral op bij snelle bewegingen in het magnetisch veld. Elektromagnetische velden met frequenties van 1 tot 400 hertz kunnen elektrische velden of stromen veroorzaken. Als deze velden en stromen sterk genoeg zijn, kan het netvlies gestimuleerd worden, waardoor lichtflitsen kunnen worden gezien. Hoewel deze effecten niet schadelijk zijn voor de gezondheid, kunnen ze wel veiligheidsrisico's geven door verlies van evenwicht of een schrikreactie. Daardoor kan een werknemer bijvoorbeeld vallen of de controle over een gevaarlijk werktuig verliezen.
De bepalingen voor elektromagnetische velden in het Arbeidsomstandighedenbesluit dienen ervoor deze veiligheidsrisico's te voorkomen.

Indirecte effecten
Indirecte effecten ontstaan via beïnvloeding door elektromagnetische velden van voorwerpen en apparatuur die op hun beurt een risico kunnen geven voor de gezondheid of veiligheid van werknemers. Mogelijke indirecte effecten van elektromagnetische velden zijn:

• Elektrische schokken of verbranding door contactstromen of vonkontladingen, die kunnen optreden door nadering of aanraking van geleidende voorwerpen.
• Storing van medische elektronische apparatuur en andere apparaten.
• Storing van actieve geïmplanteerde medische toestellen, zoals pacemakers en defibrillatoren.
• Storing van medische hulpmiddelen die op het lichaam worden gedragen, zoals insulinepompen.
• Opwarming of verplaatsing van passieve medische implantaten zoals metalen kunstgewrichten, botpennen, draden of platen.
• Opwarming of verplaatsing van metalen voorwerpen of deeltjes in het lichaam zoals granaatscherven, piercings en tatoeages.
• Projectielwerking van ferromagnetische voorwerpen in een statisch magnetisch veld, bijvoorbeeld een wegschietende stalen brandblusser.
• Onbedoeld afgaan van elektrische ontstekingen door geïnduceerde velden.
• Brand of ontploffingen als gevolg van ontbrandingen van brandbare materialen of explosieven door vonken als gevolg van geïnduceerde velden, contactstromen of vonkontladingen.

Langetermijneffecten
De bepalingen in het Arbeidsomstandighedenbesluit en de limieten in de richtlijn zijn gebaseerd op de wetenschappelijk bewezen gezondheidseffecten en veiligheidsrisico's op de korte termijn. Er is en wordt wetenschappelijk onderzoek gedaan naar mogelijke langetermijneffecten op de gezondheid van kortdurende of chronische blootstelling aan elektromagnetische velden in arbeidssituaties. Tot nu toe is daarin niet bewezen dat blootstelling aan elektromagnetische velden schadelijk is voor de gezondheid of veiligheidsrisico's kan veroorzaken als de sterkte van de velden lager is dan de limieten waar het Arbeidsomstandighedenbesluit naar verwijst.

Het radiofrequentiegebied omvat stralingen met een frequentie groter dan 100KHz en kleiner dan 300 Gigahertz. Een belangrijke toepassing in de Waterbouw in dit radiofrequentiegebied is de scheepsradar. Verder vallen ook de zendinstallaties in dit frequentiegebied.

Radar
Radars kunnen worden opgedeeld opgedeeld in hoogvermogentoestellen (zoeken en opsporen van voorwerpen voor militaire of burgelijke doeleinden), gemiddeld- en laagvermogentoestellen (scheeps- en vliegtuignavigatie en snelheidsmeters). Opsporingsradars werken met hoge vermogens tot 30GW in het 1 tot 9 GHz-gebied en hebben meestal draaiende antennes, zodat het tijdsgemiddelde stralingsniveau op één plaats beperkt wordt. Niettemin kunnen in de omgeving van dergelijke radars hoge blootstellingen voorkomen. Radars met een laag en gemiddeld vermogen werken typisch bij 4,5 of 9,375 GHz met maximum vermogens van 20 tot 100KW.
De straling van de meeste radars is pulserend. Pulsen van extreem korte duur worden uitgestuurd met een ritme van enkele honderden pulsen per seconde. Dientengevolge is het gemiddelde uitgezonden vermogen gewoonlijk 1000 maal lager dan het maximum vermogen. Verkeersradars gebruiken de frequenties 10 tot 30GHz en hebben vermogens rond de 10 mW.
In het elektromagnetisch spectrum zitten de radars dus in het gebied van de microgolven.

Microgolven die zich door een object of door het menselijk lichaam verplaatsen, verliezen energie. Men noemt de indringingsdiepte die afstand waarover de microgolven 95% van hun energie hebben verloren. Deze afstand is functie van vele factoren, zoals de golffrequentie. de eigenschappen van de beschouwde materie en de configuratie. Voor het menselijk lichaam bedraagt de indringingsdiepte ongeveer 12cm voor de lage frequenties en ongeveer 5mm bij 30 GHz. Bij 900 MHz, de typische frequentie van cellulaire telefoons, bedraagt de indringingsdiepte gemiddeld 8 cm.

Blootstelling aan microgolfstraling kan een opwarming van de huid veroorzaken. Men kan de aanwezigheid van microgolven voelen. Ze geven een gevoel van warmte. Houdt men de hand in een microgolfbundel dan neemt men de aanwezigheid van de microgolven waar als een gevoel van opwarming. De nodige vermogensdichtheid om dit effect te verkrijgen is onder andere afhankelijk van het individu en van de bestralingsduur.
Gemiddeld kan men een vermogensdichtheid waarnemen van 30mW/cm². Hogere vermogens voelt men sneller aan. De pijndrempel wordt bereikt als de vermogensdichtheden toenemen tot ongeveer 200mW/cm². Beweegt men de hand snel door een microgolfbundel van 2W/cm², dan voelt men niets. Houdt men die hand ongeveer een minuut onder dezelfde bundel, dan ontstaat een pijnlijk gevoel, dat aanleiding geeft tot de automatische terugtrekreflex, die ook optreedt als men te dicht bij een vlam of een verhitte plaat komt. In dergelijke situaties kunnen ook brandwonden ontstaan. Hoge vermogensdichtheden zijn zeker schadelijk als gevolg van het thermisch effect (brandwonden).

Het oog heeft een geringe doorbloeding, zodat de afgezette warmte slechts traag afgevoerd kan worden. Dit maakt het oog gevoeliger voor thermische effecten. Bij hoge blootstelling aan microgolfstraling kan cataract(staar) ontstaan,

Sommige mensen waarvan het hoofd blootgesteld wordt aan gepulseerde RF-straling zoals radar, beschrijven het horen van kliks, getsjirp, gezoem of geklop. Dit geluid schijnt van binnenin het hoofd te komen en wordt RF-geluid genoemd. Het ontstaat door een thermo-elastische expansie van het hersenweefsel, die een geluidsdrukgolf veroorzaakt die door het binnenoor waargenomen wordt. Dit effect treedt op bij frequenties tussen 0,3 en 6 GHz, bij welbepaalde omstandigheden en bij piekvermogendichtheden vanaf ongeveer 25W/cm².

In toenemende mate wordt bij behandeling van bepaalde categorieën patiënten gebruik gemaakt van implanteerbare medische hulpmiddelen zoals pace-makers en insulinepompjes. Elektromagnetische straling kan in bepaalde omstandigheden de goede werking van deze toestellen verstoren. Omdat de gebruikte toestellen voldoende ongevoelig moeten zijn, stelt de Europese richtlijn eisen aan de elektromagnetische immuniteit van deze apparaten. Deze eisen zijn nader uitgewerkt in technische normen die vaststellen tegen welke minimale veldsterkte deze apparaten bestand moeten zijn.

ICNRP publiceerde blootstellingslimieten voor elektromagnetische velden met frequenties van 100kHz tot 300GHz. Het gaat hier om de gemiddelde blootstelling over een periode van 6 minuten. De ICNRP-grenswaarden zijn overgenomen in de Europese Richtlijn elektromagnetische velden.
Risico's

• De grootste risico's bij radiofrequentiestraling zijn de thermische effecten.

Hieronder worden een aantal algemene beschermingsmaatregelen m.b.t. radiofrequentiestraling genoemd. De basisaanpak voor de RI&E voor de hoofdgroep elektromagnetische velden wordt echter behandeld onder paragraaf 13.6.6.3.

Bij het bepalen van de beschermingsmaatregelen moet men onderscheid maken tussen afgeschermde bronnen die ontworpen zijn om straling uit te zenden in een gesloten ruimte (zoals microgolfovens) en niet-afgeschermde bronnen (zoals radars of zendinstallaties). Het zal duidelijk zijn dat de blootstellingsgrenzen bij geen van de twee types bron overschreden mogen worden. Wij geven hieronder alleen de maatregelen tegen niet-afgeschermde bronnen omdat wij daar in de Waterbouw mee te maken hebben. Voor open bronnen gelden volgende aanbevelingen:

• rondom de bron moet een gecontroleerde zone bepaald worden. Buiten die gecontroleerde zone mag de straling de normen nooit overschrijden;
• de gecontroleerde zone moet door middel van een waarschuwingsbord worden aangeduid;
• de verblijfsduur in de gecontroleerde zone moet zoveel mogelijk beperkt worden, zodat de blootstellingslimiet niet overschreden wordt;
• de toegang tot de omgeving van krachtige bronnen (straling hoger dan 10 maal de limiet) moet verhinderd worden;
• naast RF-stralingsbronnen mogen geen ongeaarde metalen voorwerpen geplaatst worden aangezien deze kunnen opladen;
• indien nodig moet een uit absorberend materiaal bestaande afscherming worden geplaatst;
• indien het nodig blijkt, moet beschermende kleding gedragen worden;
• men moet steeds op zo groot mogelijke afstand van de bron blijven;
• de stralingsintensiteiten op de werkplekken moeten gemeten worden;
• de toestellen moeten zo ontworpen worden dat er geen elektromagnetische interferentie optreedt. Deze interferentie kan immers het normale gebruik van elektronische apparatuur - zoals medisch materieel - verstoren.

N.B. In het Arbobesluit zijn de maatregelen ter voorkoming of beperking van de blootstelling aan elektromagnetische velden vastgelegd in artikel 6.12l. Dit artikel maakt deel uit van hoofdstuk 6 afdeling 4b van het Arbobesluit waarin alle wetsartikelen die betrekking hebben op elektromagnetische velden zijn vastgelegd.

Aan het uiteinde van het elektromagnetische spectrum bevindt zich het gebied van de stralingen met extreem lage frequenties (ELF), dat zich uitstrekt van 300 Hertz tot 0 Hertz. In het ELF-gebied zijn vooral de 50 en 60Hz-frequenties belangrijk omdat het de frequenties zijn van het elektriciteitsnet (50Hz in Europa, 60Hz in de Verenigde Staten). Door de verspreiding van elektriciteitsgeleiders en toestellen die elektriciteit als energiebron gebruiken zijn deze stralingen bijna overal aanwezig. Wanneer elektrische energie door kabels wordt verdeeld ontstaan rond deze geleiders elektromagnetische velden met dezelfde frequentie (50Hz) als de elektrische stroom die er doorheen gaat. Magnetische velden treden enkel op wanneer elektrische ladingen door de geleiders stromen. De intensiteit van dat magnetisch veld wordt uitgedrukt in Ampère per meter (A/m), in Gauss (G) of in Tesla (T), waarbij 1μT = 10mG. Het magnetisch veld is evenredig met de stroomsterkte en omgekeerd evenredig met de afstand tot de geleider. Het penetreert gemakkelijk in materialen en in het menselijk lichaam.
Het elektrisch veld E dat rond een elektriciteitsgeleider ontstaat wordt uitgedrukt in Volt per meter (V/m) en is afhankelijk van de spanning en de stroom die door de geleider passeert. Het elektrische veld penetreert bijna niet in het menselijk lichaam. Door de hoge conductiviteit van het lichaam wordt het elektrische veld verspreid en gelokaliseerd over de oppervlakte van het lichaam. Wanneer het lichaam geaard is gaat de stroom over naar de aarde. Bij goede elektrische isolatie kan een elektrische potentiaal ten opzichte van de aarde ontstaan.
In tegenstelling tot wat er gebeurt bij andere elektromagnetische stralingen, gedragen het elektrisch- en magnetisch veld zich in het ELF-gebied los van elkaar.

Bronnen algemeen
Belangrijke bronnen van elektrische en magnetische velden zijn natuurlijk de installaties voor productie, transport en distributie van elektrische energie (lijnen en stations). Maar ook de talloze ontvangsttoestellen die men thuis en in de bedrijven aantreft voor alle mogelijke toepassingen van die elektrische energie (verlichting, tractie, verwarming, enz.) genereren elektrische en magnetische velden. De grootste veldsterkten worden gegenereerd door elektriciteitscentrales en hoogspanningslijnen.

Natuurlijke bronnen
Naast het statisch magnetisch veld van de aarde kunnen er onder invloed van zonne-activiteit en atmosferische fenomenen (storm en bliksem) plaatselijke elektromagnetische velden ontstaan in het ELF-gebied. Door de invloed van de zon en de maan kunnen velden met een sterke van 0,03μT ontstaan. De sterkste velden doen zich voor bij onweer met bliksem en gaan tot 0,5μT.

Elektriciteitsleidingen
Wanneer er stroom door een elektriciteitsleiding gaat, treedt rond deze lijn een elektrisch en magnetisch veld op met dezelfde frequentie. De intensiteit van het elektromagnetisch veld is afhankelijk van de spanning, de stroom die door de geleiders passeert, de geometrische opstelling van de draden en de afstand tot de leidingen. Uiteraard zal de sterkte van de velden het grootst zijn bij transmissie-hoogspanninglijnen die grote hoeveelheden stroom transporteren.

Beveiligingssysteem
Diverse systemen voor elektronische bewaking en personenidentificatie werken met frequenties tussen 100Hz en 10 KHz. Blootstelling aan deze bronnen is meestal kortdurend. Hoewel deze bronnen meestal voldoen aan de normen kunnen in de directe omgeving van de bron toch relatief hoge magnetische veldsterkten aanwezig zijn.

Industriële processen waaronder installaties aan boord van baggerwerktuigen
Op de werkvoer is de blootstelling aan ELF-velden hoofdzakelijk het gevolg van het werken in de nabijheid van toestellen die veel stroom verbruiken. Aan boord van baggerwerktuigen zijn dit de grote grote generatoren, elektromotoren, bekabeling tussen generatoren en elektromotoren, elektrische lasmachines, laskabels etc. De blootstelling is sterk afhankelijk van de afstand tot de bron.

Het elektrisch veld penetreert niet in het lichaam maar zorgt voor een elektrische oplading van de huidoppervlakte. Indien het lichaam geaard is ontstaat hierdoor een elektrische stroom. Bij niet aarding wordt een potentiaal opgebouwd.
Deze velden hebben geen effect op de huidsensoren maar kunnen bij voldoende hoge veldsterkten een trilling van de haren doen ontstaan, wat dan als een tinteling wordt waargenomen. Bij zeer hoge veldsterkten kunnen ontladingen ontstaan, die waargenomen worden als pijn.
Magnetische velden penetreren in het lichaam en kunnen elektrische stromen veroorzaken. Welke gezondheidseffecten deze interacties hebben is nog niet geheel duidelijk.

Kortetermijneffecten worden veroorzaakt door directe inwerking via elektrische of magnetische velden op het blootgestelde organisme. 50Hz magnetische velden kunnen in het lichaam elektrische stromen induceren. Wanneer deze voldoende sterk zijn (dus als het externe 50Hz veld voldoende groot is) kan dit leiden tot stimulatie van zenuwen en spieren. Hierdoor kunnen onwillekeurige spierbewegingen en spierverkrampingen ontstaan. De ernstigste effecten, die levensbedreigend kunnen zijn, zijn hartritmestoornissen. Voor hartkamerfibrillatie is de minimaal noodzakelijke stroomdichtheid ongeveer 2,5A/m². Deze stroomdichtheid kan enkel door heel sterke magnetische velden worden opgewekt.
Er zijn in meerdere onderzoeken biologische kortetermijneffecten bestudeerd die niet direct te maken hebben met zenuw- of spierstimulatie. Effecten konden echter niet op consistente wijze worden vastgesteld.

Er bestaan ook indirecte kortetermijneffecten. Deze treden op wanneer ten gevolge van blootstelling aan een elektrisch veld een potentiaalverschil ontstaat tussen een organisme en een groot object. Dit kan het geval zijn wanneer een dergelijk object niet geaard is. Het voorwerp gedraagt zich dan als een condensator en er zal bij aanraking door het organisme dat wel geaard is, een ontladingsstroom lopen door het organisme. Hier is geen sprake van negatieve gevolgen voor de gezondheid, maar wel van hinder (voelen van een elektrische schok) en schrikreacties.

Er zijn in het verleden vele onderzoeken geweest naar langetermijngezondheidseffecten. Het wetenschappelijk bewijs dat 50Hz velden langetermijngezondheideffecten kunnen veroorzaken is niet geleverd.

De ICNIRP (International Commission on Non-Ionising Radiation Protection) heeft blootstellingslimieten gepubliceerd voor ELF elektrische en magnetische velden. Deze waarden zijn overgenomen in de Europese Richtlijn elektromagnetische velden.

50Hz magnetische velden kunnen in het lichaam elektrische stromen induceren. Wanneer deze voldoende sterk zijn (dus als het externe 50Hz veld voldoende groot is) kan dit leiden tot stimulatie van zenuwen en spieren. Hierdoor kunnen onwillekeurige spierbewegingen en spierverkrampingen ontstaan. De ernstigste effecten, die levensbedreigend kunnen zijn, zijn hartritmestoornissen.

Hieronder worden een aantal algemene beschermingsmaatregelen m.b.t. ELF straling genoemd. De basisaanpak voor de RI&E voor de hoofdgroep elektromagnetische velden wordt echter behandeld onder paragraaf 13.6.6.3.

• De klassieke beschermingsmaatregelen (afstand houden en blootstellingsduur beperken) moeten ook hier worden genomen;
• Voor zones met hoge veldsterktes moet de toegang beperkt worden;
• Afscherming is enkel mogelijk ten overstaan van het elektrisch veld. Elektrisch geleidende schermen en beschermende kleding kunnen hiervoor gebruikt worden;
• Tevens moeten elektrische schokken door contact met opgeladen voorwerpen vermeden worden. Hiertoe moeten grote metaalstructuren in de directe omgeving van hoogspanningslijnen goed geaard zijn.
• Bij elektrisch booglassen als lasser voldoende afstand houden tussen lichaam, kabel en elektrodehouder (zie verder maatregelen onder paragraaf 12.4.3.2).

Specifieke maatregelen ter voorkoming of beperking van blootstelling aan elektromagnetische velden worden genoemd in artikel 6.12l van het Arbobesluit.

Om de risico's in het stralingsspectrum van de hoofdgroep elektromagnetische velden in de organisatie te beheersen gelden de volgende verplichtingen voor de werkgever:

1. Bepalen van de blootstelling en beoordelen van de risico's;
2. Nemen van maatregelen om risico's te voorkomen of te verminderen;
3. Voorlichting en opleiding van werknemers;
4. Overleggen met de werknemers(vertegenwoordiging).

RI&E in het algemeen
De risico-inventarisatie en evaluatie dient opgesteld te worden volgens de procedure zoals behandeld in hoofdstuk 10.1.
In de RI&E wordt ook aandacht besteed aan de specifieke risico's en risicobeperkende maatregelen voor bijzondere categorieën werknemers, zoals werknemers die zwanger zijn of werknemers met medische toestellen of implantaten (zie verder paragraaf 37.2 van bijlage 37).
N.B. In artikel 6.12k van het Arbobesluit wordt specifiek ingegaan op “Nadere voorschriften risico-inventarisatie en -evaluatie, beoordeling, meten en berekenen” m.b.t. elektromagnetische velden.

Algemeen
Bij de invoering van aangepaste wetgeving m.b.t. elektromagnetische velden in 2016 heeft het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid de hierna genoemde brochure uitgebracht “Elektromagnetische velden in arbeidssituaties” dit is een beknopte gids voor de Nederlandse situatie. (zie ook verwijzing aan het einde van dit hoofdstuk). Diverse stukken tekst uit deze brochure zijn verwerkt in de tekst van dit hoofdstuk.
Voor het opstellen van de RI&E m.b.t. de elektromagnetische velden heeft men in deze brochure een hulpmiddel uitgewerkt dat door de Waterbouw in z'n geheel is overgenomen en ondergebracht is in bijlage 37.
De kern van dit hulpmiddel is dat men voor een aantal werkomgevingen op een eenvoudige manier kan bepalen of blootstelling aan elektromagnetische velden een risico is en zo ja waar men dan rekening mee moet houden voor bepaalde categorieën werknemers.
Als vastgesteld is dat er een blootstellingsrisico is dan moet men daarna nog wel het blootstellingsniveau vaststellen en nagaan of dit aanvaardbaar is. Indien het laatste niet het geval is dient men vast te stellen welke maatregelen getroffen dienen te worden.
Hieronder wordt het hulpmiddel toegelicht.

Tabel met werkomgevingen en categorieën binnen een werkomgeving
Het eerste deel van het hulpmiddel bij de invulling van de RI&E voor elektromagnetische velden is de tabel zoals aangegeven in paragraaf 37.2.1.4 van bijlage 37. De indeling van de tabel is als volgt:

• Er is een indeling gemaakt van een groot aantal werkomgevingen. Onder “werkomgeving” wordt hier verstaan: De combinatie van arbeidsmiddelen (alle op de arbeidsplaats gebruikte machines, installaties, apparaten, transportmiddelen en gereedschappen), werkomstandigheden en werkzaamheden. Dit betekent dat er op de werktuigen in de Waterbouw verschillende “werkomgevingen” zijn (denk bijvoorbeeld aan de brug, accommodatie, machinekamer, pompkamer etc.).
• Elke werkomgeving is onderverdeeld in 5 categorieën (5 kolommen). De indeling, omschrijving en indicatie van deze categorieën is als volgt:
  
  
  • categorie groen - kolom 1: Deze werkomgevingen geven een laag risico van elektromagnetische velden voor alle werknemers inclusief werknemers met bijzondere risico's zoals zwangerschap of implantaten.
  • categorie blauw - kolom 2: Deze werkomgevingen kunnen risico's geven voor speciale categorieën werknemers zoals werknemers met een passief implantaat of zwangere werknemers. In deze werkomgevingen bijzondere aandacht besteden aan de mogelijke risico's voor genoemde werknemers.
  • categorie blauw - kolom 3: Deze werkomgevingen kunnen risico's geven voor speciale categorieën werknemers zoals werknemers met een actief implantaat of zwangere werknemers. In deze werkomgevingen bijzondere aandacht besteden aan de mogelijke risico's voor genoemde werknemers.
  • categorie oranje - kolom 4: In deze werkomgevingen kunnen overschrijdingen plaatsvinden van de lage actieniveaus en de bijbehorende grenswaarden voor de zintuigen en veiligheidsrisico's. Voor alle werknemers moet daarom in de RI&E voor deze werkomgevingen aandacht worden besteed aan mogelijk veiligheidsrisico's van elektromagnetische velden. Daarbij kan een nadere beoordeling van de blootstelling nodig zijn. N.B. De categorie is alleen van toepassing op elektromagnetische velden met frequenties van 0 tot 400 hertz.
  • categorie rood - kolom 5: In deze werkomgevingen kunnen overschrijdingen plaatsvinden van de hoge actieniveaus (frequenties van 0 tot 10 megahertz), de actieniveaus voor opwarming (frequenties van 100 megahertz tot 300 gigahertz) en de bijbehorende grenswaarden voor gezondheidseffecten. Voor alle werknemers in deze werkomgevingen moet daarom in de RI&E aandacht worden besteed aan mogelijke gezondheidseffecten van elektromagnetische velden. Daarbij kan een nadere beoordeling van de blootstelling nodig zijn.

Als een situatie van toepassing is in een bepaalde werkomgeving, is dit aangegeven in de desbetreffende kolom met een kruis.

Flowdiagram voor de RI&E elektromagnetische velden
Nadat een specifieke werkomgeving aan de hand van bovengenoemde tabel in paragraaf 37.4 van bijlage 37 is vastgesteld kan men de aangemerkte risico's van de verschillende categorieën in de kolommen daarachter aflezen. Na deze vaststelling krijgt men via het flowdiagram in paragraaf 37.2.1.5 van bijlage 37 de informatie over de maatregelen die vereist zijn in dit specifieke geval. Alleen in het geval er kruisje staat in kolom 1 (categorie groen) is geen verder actie vereist. In alle andere gevallen dient men de algemene maatregelen op te volgen zoals aangegeven in het flowdiagram. Voor het bepalen van de specifieke maatregelen is de mate blootstelling bepalend. Hoe men de blootstelling kan vaststellen wordt verder behandeld in onderstaande paragraaf.

Werkomgevingen die niet aangegeven zijn in de tabel van paragraaf 37.2.1.4 van bijlage 37
Voor deze situaties kan men geen gebruik maken van het bovengenoemde hulpmiddel en zal men zelf dienen vast te (laten) stellen of er sprake kan zijn van een blootstellingsrisico.

Inventarisatie van de stralingsbronnen die van belang zijn voor het bepalen van de blootstelling in het stralingsspectrum van de hoofdgroep elektromagnetische velden
Als eerste stap wordt een inventaris opgesteld van de arbeidsmiddelen en processen waarbij straling kan vrijkomen in het stralingsspectrum van de hoofdgroep elektromagnetische velden. Het gaat hierbij om de arbeidsmiddelen waarvoor men informatie nodig heeft n.a.v. vragen bij het doorlopen van het flowdiagram (zie paragraaf 13.6.6.3.3) of van arbeidsmiddelen op plaatsen waarvoor geen werkomgeving zoals genoemd in paragraaf 13.6.6.3.3 is vastgesteld.
Van de relevante arbeidsmiddelen worden, naast de standaard gegevens als naam, merk, bouwjaar, plaats van gebruik enzovoorts, het vermogen en het frequentiespectrum (of golflengtespectrum) vastgelegd. Ook de processen (stroomleveranties van generatoren naar motoren via kabels) worden geïnventariseerd en vastgelegd.
De inventarisatie moet actueel worden gehouden.

Vaststelling van het blootstellingsniveau
Na bovenstaande inventarisatie van de stralingsbronnen dient het niveau, de golflengte en de duur van de blootstelling in een bepaalde werkomgeving vastgesteld te worden. Hiervoor kan men allerlei informatiebronnen gebruiken denk hierbij onder andere aan:

• informatie van de fabrikant of leverancier
  Van de fabrikanten en leveranciers mag verwacht worden dat zij eventuele blootstellingsrisico's van hun producten kennen. De fabrikant en leverancier moeten op de hoogte zijn van de wetgeving en relevante normen en hebben de plicht om gebruikers van de producten goed voor te lichten over een juiste en veilige toepassingswijze. Waar de gebruiker vooral op moet letten is of zijn gebruikssituatie overeenkomt met de situatie waarvoor de informatie van de fabrikant geldt. Als die situatie anders is moet de gebruiker nagaan wat de invloed daarvan is op de risico's door straling. Het makkelijkst is om daarvoor eerst navraag te doen bij de leverancier/fabrikant.
• informatie via bedrijven in dezelfde branche
• informatie via bedrijven uit vergelijkbare branches met dezelfde installaties/apparatuur
• informatie via reeds uitgevoerde onderzoeken van bepaalde installaties
• informaties via bepaalde websites, brochures, literatuur etc.

Wat te doen als er geen informatie over blootstellingsniveau beschikbaar is
Als na bovenstaande inventarisatie geen informatie over blootstellingsniveau beschikbaar is blijft er voor de werkgever niets anders dan het (laten) verrichten van metingen of berekeningen van de blootstelling. N.B. Het uitvoeren van metingen en berekeningen van de sterkte van elektromagnetische velden is niet eenvoudig. Men dient dus eerst alle bovengenoemde informatiebronnen te onderzoeken voordat men gaat denken over meten of berekenen. Bij het eventueel (laten) uitvoeren van deze werkzaamheden dient men zeker te zijn dat de juiste deskundigheid aanwezig is.

Het vaststellen van de grenswaarden en actieniveaus
De grenswaarden en actieniveaus zijn opgenomen in de Europese Richtlijn 2013/35/EU.
Als men de stralingsbronnen en de blootstelling aan deze bronnen heeft vastgesteld dan moet men deze waarden en niveaus gaan vergelijken met de grenzen en niveaus die daarvoor gelden.

Grenswaarden
Er zijn twee soorten grenswaarden t.w.:

• Grenswaarden voor effecten op de gezondheid
  Deze grenswaarden hangen samen met effecten die schadelijk zijn voor de gezondheid, zoals stimulering van de zenuwen en spierweefsel of opwarming. Grenswaarden voor effecten op de gezondheid mogen niet worden overschreden.
• Grenswaarden voor effecten op de zintuigen
  Deze grenswaarden hangen samen met voorbijgaande verstoringen van de zintuiglijke waarneming, bijvoorbeeld duizeligheid of het zien van lichtflitsen. Grenswaarden voor effecten op de zintuigen mogen alleen worden overschreden als er maatregelen zijn genomen om veiligheidsrisico's te voorkomen en de grenswaarden voor effecten op de gezondheid niet worden overschreden. Voorbeelden van veiligheidsrisico's zijn vallen door duizeligheid of verlies van controle over gereedschap door een schrikreactie.

Uit de grenswaarden zijn actieniveaus afgeleid in termen van de sterkte van de elektromagnetische velden buiten het lichaam, die gemakkelijk te meten is. Als de actieniveaus worden overschreden, moet de werkgever maatregelen nemen om de blootstelling te verlagen, tenzij hij kan aantonen dat de grenswaarden niet worden overschreden en veiligheidsrisico's zijn uitgesloten. Bij elektromagnetische velden met frequenties van 1 hertz tot 10 megahertz wordt onder andere onderscheid gemaakt tussen “lage actieniveaus”, die zijn afgeleid uit de grenswaarden voor effecten op de zintuigen, en “hoge actieniveaus”, die zijn afgeleid uit de grenswaarden voor effecten op de gezondheid. Bij elektromagnetische velden met frequenties van 100 kilohertz tot 300 gigahertz zijn er actieniveaus voor opwarming, die zijn afgeleid uit de grenswaarden voor opwarming (thermische effecten).

Basis
Als men heeft vastgesteld dat er ergens risico's voor de gezondheid of veiligheid bestaan ten gevolge van de blootstelling (overschrijden van de grens-, actie of veiligheidswaarde) moet men dus zorgen dat de blootstelling geëlimineerd of teruggebracht wordt tot een aanvaardbaar niveau. Dit dient te gebeuren conform de zogeheten arbeidshygiënische strategie en de stand van de techniek. De arbeidshygiënische strategie is omschreven in paragraaf 10.1.9 “Wettelijk kader m.b.t. RI&E”.
Specifieke maatregelen ter voorkoming of beperking van blootstelling aan elektromagnetische velden worden genoemd in artikel 6.12l van het Arbobesluit.

Uitwerking van de arbeidshygiënische strategie met een paar voorbeelden
Hieronder in het kort de stappen van arbeidshygiënische strategie met een paar voorbeelden:

• Bronmaatregelen - De oorzaak van het probleem wegnemen.
  Voorbeeld: stralingsbron vervangen door een veiliger alternatief; bron uitschakelen; lager vermogen instellen, stroomonderbreking (interlock) bij verbreken van de afscherming etc.
• Collectieve maatregelen - Als bronmaatregelen niet mogelijk zijn collectieve maatregelen nemen om risico's te verminderen.
  Voorbeelden van technische oplossingen: bron afschermen (het plaatsen van afscherming op veilige afstand tot de bron); bedieningspaneel op grote afstand plaatsen; verwijderen van materiaal dat elektromagnetische velden reflecteert; aarden ter voorkoming van secundaire bronnen, contactstromen of vonkontladingen; automatiseren van de werkzaamheden
  Voorbeelden van organisatorische oplossingen: waarschuwingsborden of - signalen plaatsen; vloermarkeringen aanbrengen; werknemers instrueren om afstand te houden; toelatingsprocedure instellen .
  
• Individuele maatregelen - Als collectieve maatregelen niet kunnen of (nog) geen afdoende oplossing bieden moet men individuele maatregelen nemen.
  Voorbeeld: het werk zo organiseren dat werknemers minder risico lopen (afstand tot bron vergroten, taakroulatie etc.)
  
• Persoonlijke beschermingmiddelen - Als de bovenste maatregelen geen effect hebben de juiste persoonlijke beschermingsmiddelen verstrekken.
  Voorbeeld: beschermende kleding (N.B. Afscherming is enkel mogelijk ten overstaan van het elektrisch veld); isolerende veiligheidsschoenen; isolerende veiligheidshandschoenen.
  N.B. De standaard PBM's die van toepassing zijn in de Waterbouw zijn aangegeven in hoofdstuk 12.10.

Veiligheidssignaleringen m.b.t. straling
De veiligheidssignaleringen die men kan tegenkomen als er sprake is van straling zijn aangegeven in bijlage 37.2.5. In deze paragraaf zijn alle borden opgenomen die van toepassing zijn bij de verschillende stralingen. Bij elektromagnetische straling zijn de borden laserstraling, UV straling en radioactieve bronnen niet van toepassing.

Informatie voor de werknemers
Werknemers die blootgesteld worden aan straling in het stralingsspectrum elektromagnetische velden moeten geïnformeerd worden over het gezondheidsrisico dat ze lopen en moeten ervan overtuigd worden dat het noodzakelijk is de blootstelling zo laag mogelijk te houden. Informatie over de mogelijke schadelijke effecten, de bronnen, de stralingseigenschappen en de te nemen preventiemaatregelen moet gegeven worden op een wijze die verstaanbaar is voor alle werknemers. De actieve medewerking van de werknemers in de preventie is cruciaal. Daarom moet hen de nodige kennis verschaft worden en de mogelijkheden om ze toe te passen.
Zie verder over dit onderwerp artikel 6.12m van het Arbobesluit.

Gezondheidskundig onderzoek
Wanneer een werknemer blootgesteld is aan straling boven de grenswaarden of schadelijke gevolgen voor de gezondheid worden vastgesteld wordt de werknemer in de gelegenheid gesteld om een arbeidsgezondheidskundig onderzoek te ondergaan.
Zie verder over dit onderwerp artikel 6.12n van het Arbobesluit.

Onder paragraaf 13.6.6.1.8 zijn maatregelen aangegeven die specifiek bedoeld zijn ter bescherming van straling door radars of zendinstallaties.
Onder paragraaf 13.6.6.2.7 zijn maatregelen aangegeven die specifiek van toepassing zijn bij ELF straling.

Wetgeving
De huidige wetgeving m.b.t. stralingen is in de Arbowetgeving opgenomen in het Arbobesluit onder hoofdstuk 6 afdeling 4a en 4b.

In afdeling 4a van hoofdstuk 6 van het Arbobesluit (artikel 6.12a t/m 6.12g) is de wetgeving m.b.t. kunstmatige optische straling aangegeven. Dit zijn de stralingen in het frequentiegebied >300GHz tot de grens van de ioniserende straling. De laatstgenoemde artikelen zijn gerelateerd aan de Europese richtlijn 2006/25/EG.

In afdeling 4b van hoofdstuk 6 van het Arbobesluit (artikel 6.12h t/m 6.12n) is de wetgeving m.b.t. elektromagnetische velden aangegeven. Dit zijn stralingen in het frequentiegebied < 300GHz. De laatstgenoemde artikelen zijn gerelateerd aan de Europese richtlijn 2013/35/EU.

Verwijzingen

Verwijzingen naar wettelijk kader

• zie lijst met Aanverwante artikelen bij leeswijzer AB hoofdstuk 6, afdeling 4a en 4b art 6.12a t/m 6.12n "Stralingen"
  

Verwijzingen binnen de Arbocatalogus Waterbouw:

• zie Leeswijzer AB hoofdstuk 6, afdeling 4a en 4b art 6.12a t/m 6.12n "Stralingen"
  

Verwijzingen algemeen

• In 2011 heeft de Arbo Unie voor SZW een "Brochure Optische Straling" opgesteld voor het beoordelen en beheersen van risico's in arbeidssituaties. Bovengenoemde brochure bevat veel nuttige informatie vooral bij de opstelling van een RI&E m.b.t. het onderwerp “optische straling”
• In 2016 heeft het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid de brochure uitgebracht met de titel Elektromagnetische velden in arbeidssituaties. Bovengenoemde brochure bevat veel nuttige informatie vooral bij de opstelling van een RI&E m.b.t. het onderwerp “elektromagnetische velden”
• AI blad 27: Ioniserende straling